Hoofdstuk 5 (Tijd van ontdekkers en hervormers)

Een nieuw mens- en wereldbeeld
Ook artsen gingen niet meer uit van oude theorieën. Ze deden aan autopsie om meer over het menselijk lichaam te weten te komen en artsen uit de Oudheid te verbeteren. Ook het wereldbeeld verbeterde doordat cartografen de routes van ontdekkingsreizigers in beeld brachten. Mercator kwam met de eerste atlas. Ook dier- en plantenkennis werd beter door het aanleggen van tuinen met planten van over de hele wereld. Missionarissen wilden de inheemse bevolking van Amerika kerstenen. Hiervoor bestudeerden e de volken wat de basis werd voor antropologische wetenschap.

De kerk had de nieuwe kennis geaccepteerd maar toen Copernicus kwam met de theorie dat de zon het middelpunt was ging het de kerk te ver, omdat dit in tegenspraak was met de opvattingen van oude filosofen. De kerk wilde deze theorie pas in de 20e eeuw erkennen.

Je zou denken dat het kritische onderzoek van wetenschappers was bedoeld om het geloof af te zweren, maar dit was niet het geval. Ze wilden juist de grootsheid van God aantonen.

Paragraaf 5.3 De kerkhervorming

Een traditie van hervormingen
De invloed van de kerk op het dagelijks leven in de Middeleeuwen was enorm. De kerk bestempelde anders-gelovende als ketters. De inquisitie vervolgde de ketters. Wycliffe was een ketter omdat hij de ceremonies van de katholieke kerk niet goed vond, maar hij wist te ontkomen. Hus eindigde wel op de brandstapel, na felle uitspraken over de corruptie en de handel in aflaten en relieken.

De Moderne Devotie was een beweging dat streefde naar een eenvoudig, sober leven. De grondlegger was Geert Grote.

De katholieke kerk rond 1500
De kerk zag de paus als geestelijke én wereldlijke leider. Paus en bischoppen woonden heel erg luxe. Er ontstond veel kritiek op de kerk, omdat er geen sprake meer was van een eenvoudig, sober leven. Ook was er kritiek op priester. Zij hadden nauwelijks opleiding gehad en begrepen vaak de bijbel niet eens. Sommigen hadden een vrouw en kinderen, wat volgens de regels is verboden. Mede doordat de drukpers was uitgevonden kreeg de kerk de ketters niet meer stil m.b.v. de inquisitie.

Van hervorming naar kerksplitsing
Maarten Luther studeerde theologie en was ervan overtuigd dat hij in zonde leefde. Daarom ging hij in een klooster. Luther wilde weten hoe je vergeving voor je zonden koon krijgen en kreeg tijdens deze zoektocht twijfels over de katholieke kerk. Hij liet zich inspireren door Wycliffe, Hus en Erasmus. Erasmus wilde echter alleen intern verbetering i.p.v. een kerkhervorming. Luther publiceerde (in 1517) stellingen over de misstanden in de kerk.

Ideeën Luther:

• Alleen God kan vergiffenis schenken
• De rol van priester moet kleiner worden
• Een gelovige heeft genoeg aan de Bijbel
• De Bijbel moet in de volkstaal te lezen zijn
• Het volk moet in geloofszaken luisteren naar zijn vorst

De paus deed Luther na deze uitspraken in de kerkelijke ban. De volgelingen van Luther begonnen eigen kerkgemeentes, waarvoor ze steun kregen van verschillende Duitse vorsten. De kerkhervorming veranderde in een kerksplitsing.

Maatschappelijke gevolgen
In de tussentijd waren er grote spanningen in het Duitse Rijk. Met de lage adel ging het steeds slechter omdat ze tussen de welvarende burgerij en de machtige landseigenaren zaten. Inflatie taste de koopkracht van de lage adel aan. De inkomsten van de adel kwamen van de pacht van de boeren en uit oorlogen. Het probleem was dat vorsten nu huursoldaten inhuurden i.p.v. de adel. De boeren werden hiervan de dupe omdat de verarmde edelen ze weer tot horigen benoemden. De boeren kwamen - geïnspireerd door Luthers ideeën - in op opstand. Luther steunde de Boerenoorlog echter niet.

Steeds meer mensen gingen over op het lutheranisme, omdat ze daarmee de bezittingen van de kerken en kloosters konden onteigenen om daarmee de lutherse gemeentes te betalen.

Keizer Karel V en de rooms-katholieke vorsten kwamen in oorlog met als gevolg een verdere ontwrichting van de maatschappij. De oorlog stopte met de Augsburgse Godsdienstvrede, waarbij het protestantisme en het rooms-katholicisme gelijke rechten kregen. In een gebied moest je de godsdienst van je vorst aannemen of verhuizen.

Calvijn verschilt van Luther
Calvijn had in Frankrijk veel aanhang

Ideeën Calvijn:

• Een geestelijke heeft de taak van een leraar
• In een kerk mogen geen dingen zijn die je van het geloof afleiden (beelden en schilderijen)
• De mens is nietig tegenover God
• Goede werken dragen niet bij aan een plekje in de hemel
• Predestinatieleer
• Bisschoppen moeten afgeschaft worden
• De paus staat niet aan het hoofd van de kerk, dat is God
• Het volk mag een vorst afzetten als die zich niet aan Gods regels houdt

Ook Calvijn stelde regels op voor een kerkhervorming. In Frankrijk werden de aanhangers van Calvijn Hugenoten genoemd. Er zijn verschillende godsdienstoorlogen geweest. Daar werd in 1598 een einde aan gemaakt met het Edict van Nantes, waarbij je iedereen gewetensvrijheid (vrijheid om zelf je godsdienst te kiezen) kreeg.

Rooms-katholieke reactie
De rooms-katholieke kerk ging over op de contrareformatie, om de hervorming tegen te gaan (bijv. Concilie van Trente, de Vulgaat als officiële bijbel en Latijnse missen). Toch kwamen er wel veranderingen, bijv.: priesters werden beter gecontroleerd op bekwaamheid en kennis. Toch bleef de kerk hard optreden tegen ketters.

Paragraaf 5.4 Uit de Opstand een Republiek geboren

Het rijk van Karel V
De katholieke vorst Karel V was heer der Nederlanden, koning van Spanje en keizer van het Heilige Roomse Rijk. Hij wilde zijn gebieden centraal besturen. Karel gebruikte het goud en zilver uit de Nieuwe Wereld om zijn oorlog tegen de Fransen en de Turken.

Karel beschermde het rooms-katholicisme toen Luther meer aanhang kreeg. Met het Edict van Worms deed hij hem in de ban.

Nederlanden: eenheid en centralisatie
In de Nederlanden had Karel nog geen bestuursmacht in alle gewesten. Uiteindelijk lukte het Karel om alle 17 gewesten te veroveren. Hij wilde een eenheid bereiken door het bestuur te centraliseren, de oude privileges op te heffen en algemeen geldende regels te maken.

Nederlanden: eenheid en centralisatie
In de Nederlanden had Karel nog geen bestuursmacht in alle gewesten. Uiteindelijk lukte het Karel om alle 17 gewesten te veroveren. Hij wilde een eenheid bereiken door het bestuur te centraliseren, de oude privileges op te heffen en algemeen geldende regels te maken.

Karel richtte 3 raden op:

1. De Raad van Financiën; edelen en juristen behandelen beden en innen belasting
2. De Raad van State; edelen en juristen geven politieke adviezen
3. De Geheime Raad; nieuwe centrale wetten worden opgesteld

Karel stelde een landvoogd in en in elk gewest een stadhouder, als plaatsvervangers.

In de Gewestelijke Staten overlegden edelen en stadsbestuurders van een gewest over gemeenschappelijke zaken. In de Staten-Generaal bespreken gewestelijke vertegenwoordigers Karels beden. Karel verkleinde de macht van de adel, van de gewesten en de steden. Karel eiste dat zijn onderdanen katholiek waren, maar toch kon hij de kerkhervorming niet stoppen. Hij vaardigde een plakkaat uit tegen ketters (in de volksmond Bloedplakkaat).

Filips II en de Nederlanden
Filips II volgde zijn vader op. Hij streefde, net als zijn vader, naar centralisatie van het bestuur en naar het vervolgen van ketters. Filips maakte bisdommen kleiner, opdat er beter toezicht was op de priesters en de gelovigen. Elk bisdom kreeg een seminarie (priesteropleiding). Maar er was viel verzet tegen deze plannen, omdat het aanzien en de inkomsten van de bisschoppen minder zouden worden. Ook de adel was niet blij, omdat zij niet meer zomaar bisschopambt konden worden. De maatregelen leidden tot nog strengere vervolgingen van hervormingsgezinden.

Groeiend verzet
Filips had zijn halfzus Margaretha van Parma als langvoogdes benoemd, met als adviseur kardinaal Granvelle. Hij was zeker niet geliefd, dus verenigden de 3 hoogste edelen zich in de Liga der Groten om hem op te laten stappen. Ook de lage adel kwam steeds meer in verzet, omdat ze minder inkomsten hadden. Het gewone volk was eveneens ontevreden, omdat de economische omstandigheden slecht waren. Filips legde steeds hogere belastingen op, de handel van wol werd stopgezet waardoor de lakenindustrie inzakte en er waren ook nog voedseltekorten. De lage adel ging als Verbond der Edelen met het smeekschrift naar Margaretha met de vraag het Bloedplakkaat op te heffen en de inquisitie op te heffen. Margaretha gaf toe aan het verzoek.

Hagenpreken en Beeldenstorm
Veel gevluchte hervormden kwamen terug naar Nederland en hagenpreken. Dit leidde op een dag (in 1566) tot bestorming van de kerken, omdat er verering van heilige beelden plaatsvond, wat volgens de hervormden afleidde van het ware geloof. Filips vond het optreden van Margaretha tegen de bestormers veel te zwak, dus verving hij haar door Alva. Alva richtte in Nederland de Raad van Beroerte op (ook wel Bloedraad) om de onruststokers te berechten.

Willem van Oranje

Willem was luthers opgevoed, maar werd later katholiek opgevoed, als voorbereiding op zijn bestuurlijke taken. Hij vroeg na de Beeldenstorm om verdraagzaamheid, maar dit werd door Filips en Alva afgekeurd; hij werd ter dood veroordeeld. Willem vluchtte naar Duitsland, waar hij een leger formeerde. Zijn poging tot bevrijding mislukte (1568). In 1572 deed hij een tweede poging, die wel slaagde doordat de watergeuzen bij toeval Den Briel innamen. Steeds meer steden sloten zich bij de opstand aan. Ook gingen ze op politiek gebied in opstand, door zelf de Staten van Holland bij elkaar te roepen en Willem als stadhouder van Holland en Zeeland aan te stellen.

Filips en Alva trokken nu ten aanval. Ze hoopten mensen af te schrikken door een aantal steden te plunderen. Bij Alkmaar lukte dit niet, zij staken namelijk de dijken door.

Doordat de Spaanse soldaten geen soldij meer ontvingen vanwege de kosten aan de oorlog, plunderden ze steden tijdens de ‘Spaanse furie’. Na deze plunderingen waren de Nederlanden de Spanjaarden echt zat, en verenigden ze zich in de Pacificatie van Gent, waain ze afspraken als een eenheid de Spanjaarden te bestrijden. Ook kwam er gewetensvrijheid. Een aantal zuidelijke gewesten wilden toch liever bij de Spanjaarden horen en sloten zich met de Unie van Atrecht weer bij Spanje aan. De noordelijke gewesten sloten als reactie hierop de Unie van Utrecht. Hierin hield ieder gewest zijn eigen regels, maar gingen ze wel samenwerken op militair en economisch gebied.

Filips afgezet, Willem vermoord

Willem verdedigde zijn opvattingen met de Apologie, waarin hij schreef dat de vorst er niet was geweest voor zijn onderdanen. In 1581 zetten de Staten-Generaal Filips af als vorst met de Acte van Verlatinghe. Filips strafte Willem door hem in de ban te doen (vogelvrij).In 1584 werd hij vermoord door Balthasar Gérard. De zeven verenigde Nederlanden gingen op zoek naar een vorst. Zo vonden ze de hertog van Anjou, de zoon van de Franse koning, maar hij bleek te veel macht te willen. Toen probeerden ze de Engelse koningin Elisabeth I, die weigerde, maar stuurde wel de graaf van Leicester. Ook hij was uit op veel macht. In 1588 besloten de Nederlanden om het het bestuur zelf te regelen. Zo werden de Nederlanden de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De oorlog met Spanje werd de 80-jarige oorlog genoemd, die eindigde met de Vrede van Münster.