De Petronas Towers en de Twin Towers
Maandag 10 november 2003
1. Inhoudsopgave
1. Inhoudsopgave
2. Voorwoord
3. Inleiding
4. Ontstaansgeschiedenissen en informatie
4.1 Petronas Towers
4.2 Twin Towers
5. Omschrijving en eigen mening
5.1 Functie
5.2 Vorm
5.3 Materiaalgebruik
5.4 Constructiemethode
5.5 Planning en uitvoering
5.6 Plaatsing in tijd en ruimte
6. Conclusie
7. Slotwoord
8. Logboek
9. Documentatie van de gebruikte bronnen
10. Bijlagen
2. Voorwoord
Het thema van dit vak, Cultuur en Techniek heeft als thema: “De Pijlers van de Moderne Samenleving”. Dit werkstuk heeft als doel om een facet van dit geheel uitgebreid te belichten. Middels dit werkstuk wil ik twee onderwerpen op het gebied van architectuur met elkaar vergelijken. Dit doe ik door zowel objectief de fysieke en culturele verschillen te benoemen, alsmede mijn eigen visie toe te lichten en weer te geven.
3. Inleiding
Dit werkstuk heeft als onderwerp: “De petronas Towers en de Twin Towers”
Architectuur. Een woord dat het hele scala van principes van bouwkunst omvat.
Architectuur. Een begrip op zich, maar laat zich niet zo makkelijk definiëren. Er is geen kastje dat een timmerman kan maken waar het in kan, in past. Wat we wel kunnen doen is architectuur proberen te proeven, te beschrijven. Waar we dan achterkomen is dat het vele ‘smaken’ ofwel stromingen, disciplines heeft. Middels dit werkstuk wil ik zowel feiten opnoemen, als de objecten vergelijken, als mijn gevoel uitspreken.
De mens begon ooit met het bouwen van hutjes. Nu hebben we gestapelde en sterk verbeterde ‘hutjes’. De functie is nooit veel veranderd, de constructie en de vormgeving juist fenomenaal veel. De moderne mens onderscheidt zich in vele opzichten van de oermens. Ook de manier van bouwen en de architectuur.
Op Neanderthalerarchitectuur zitten we immers niet te wachten!
4. Ontstaansgeschiedenissen en informatie
Hieronder zal ik van beide bouwwerken de ontstaansgeschiedenissen belichten.
Tevens geef ik droge informatie over de bouwwerken.
4.1 Petronas Towers
Sinds 1997 staat het hoogste gebouw ter wereld niet meer in Amerika, maar in Kuala Lumpur, Maleisië. We hebben het hier natuurlijk over de Petronas Twin Towers.
Het is 1991. Er wordt opdracht gegeven om twee torens neer te zetten die het visitekaartje van Kuala Lumpur zouden vormen. Dit is natuurlijk niet zomaar iets en de opdracht kan vrij worden geïnterpreteerd. Acht architectenbureaus dienen elk afzonderlijk een ontwerp in.
De opdracht ging naar de Amerikaan Cesar Pelli (die ook o.a. het World Financial Centre tekende, dat vlak naast het WTC staat).
In 1997 werden de deuren geopend van de Petronas Towers. Het gebouw is 452 meter hoog en telt 88 verdiepingen.
Net als het World Trade Center in New York, dat op 9-11-2001 instortte is, zijn dit ook Twin Towers. Twee identieke torens die samen het Petronas Building vormen.
De prijs van deze torens, 1,8 miljard euro, is erg hoog maar dat was van secundair belang, een gouden visitekaartje is immers beter dan een zilveren!
De twee torens staan met elkaar in verbinding met een enorme hangbrug, die op 170 meter boven de grond is aangebracht op de 41e en 42e etage. De hangbrug is dubbeldeks (2 gangen boven elkaar) en is bijna 60 meter lang! Zelfs als beide torens een andere richting op bewegen (bovenin kan er zelfs een meter speling optreden door o.a. wind), blijft de brug intact. Dit komt omdat de draagconstructie zich goed aan de onderlinge beweging van de torens aan kan passen. Het heeft geen zin om er erg diep op in te gaan, maar het principe is dat de balken die de brug ondersteunen aan beide zijden van de brug in één punt in een soort kogelgewricht samenkomen.
In het gebouw is het petroleum bedrijf van de staat gevestigd. In de tweede toren zijn ook een aantal verdiepingen verhuurd aan Multinationals. Het immers goed voor de Pr van je bedrijf om in een dergelijk bouwwerk je hoofdkantoor te hebben. Dit wekt een schijn betrouwbaarheid en grootsheid van je bedrijf op. Om dezelfde reden vestigen bedrijven zich ook vaak in grote steden zoals Londen, Parijs en dergelijke.
Nu even de verplichte droge kost:
- De Petronas Twin Towers hebben slechts 29 liften per toren. Dit is in groot contrast met het aantal van 110 die in het WTC in New York zaten. Het duurt 90 seconden om van beneden helemaal naar boven te 'liften'.
- Het totale vloer oppervlakte in de torens is 341.760 vierkante meter (dit komt overeen met 50 voetbalvelden).
- Het gebouw telt 32.000 ramen die totaal een oppervlakte bevatten van 77.000 vierkante meter. Er is constant een glazenwasserbedrijf bezig om alle ramen te wassen. Wat je noemt een "endless job".
- de torens staan elke op een fundering die bestaat uit een 4,5 meter dikke betonlaag. In totaal is de fundering 13.600 kubieke meter.
- Het ontwerp (design) van de torens stamt af van geometrische figuren die zijn oorsprong vinden in Islamitische overleveringen. Er zitten vierkante vormen in die op zich weer gevuld zijn met cirkel vormen. Een en ander staat voor stabiliteit, harmonie, eenheid en rationaliteit. Allen waarden die belangrijk zijn binnen de Islam.
- De ingang van de torens herbergt een enorme concertzaal alwaar Het Maleisisch Filharmonisch Orkest zijn thuishonk heeft.
- Bij het bouwen van de torens wist men niet eens dat men het hoogste gebouw ter wereld aan het bouwen was. In eerste instantie waren de torens 438 meter hoog. Dit was slechts 5 meter lager dan het tot dan toe hoogste gebouw, The Sears Tower in Chicago. Tijdens de bouw heeft men er 14 meter "bijgebouwd" zodat het nu 9 meter hoger is dan The Sears Tower.
4.2 Twin Towers
De torens van het World Trade Center behoorden met hun 410 meter tot de hoogste gebouwen ter wereld. Alleen in Kuala Lumpur, Chicago, Toronto, Moskou en Shanghai staan hogere gebouwen. Met de bouw werd in 1966 aangevangen en in 1973 werd het gebouw opgeleverd.
Nu ook voor deze torens enkele droge feiten:
- de bouw kostte omgerekend in totaal 750 miljoen Euro;
- het totale complex besloeg zes gebouwen;
- de 110 etages in beide torens hadden 882.550 vierkante meter aan kantoorruimte beschikbaar;
- het gebouw was opgetrokken uit staal en beton;
- elke toren was voorzien van 21.800 ramen, die overigens uit veiligheidsoverwegingen niet geopend konden worden;
- voor de ongeveer 150.000 mensen die het gebouw dagelijks bezochten, waren per toren 108 liften beschikbaar.
Het World Trade Center is ontworpen door de Japanse architect Minuro Yamasaki op voorspraak van de toenmalige New Yorkse gouverneur Nelson Rockefeller en zijn broer David.
Het World Trade Center bood onderdak aan meer dan duizend ondernemingen en instellingen. Grootste huurder was zakenbank Morgan Stanley Dean Witter, dat 12,5 procent van een toren bezette. Ook de New Yorkse havenautoriteiten hadden in het WTC veel kantoorruimte. Deze gegevens boeiden mij eerlijk gezegd niet zo heel veel, maar waren het vermelden wel waard.
Persoonlijk heel interessant vind ik het feit dat er bij de bouw van het World Trade Center rekening is gehouden met de mogelijkheid dat er een groot vliegtuig tegen een van de torens zou kunnen vliegen. De constructeur van de Twin Towers, Leslie E. Robbertson, had berekend dat de gebouwen daartegen bestand zouden zijn. Er is toen gerekend met het grootste passagiersvliegtuig op dat moment in gebruik zijnde.
Ten tijde van de aanslag waren er al veel grotere types Boeing in gebruik. Bovendien waren deze gevuld met een hoeveelheid brandstof waar geen enkele constructeur rekening kan houden. Deze feiten in acht genomen is het niet verwonderlijk dat geen van de twee torens de aanslag overleefd heeft. Natuurlijk is dit kort door de bocht genomen. Andere factoren, zoals slechte brandisolatie op het stalen skelet heeft ook een grote invloed gehad, maar daar wil ik het in dit verslag niet over hebben.
Robbertson (onder veel meer verantwoordelijk voor De bank of China in Hong Kong, AT&T New York, US Steel Headquarters in Pittsburg, De Rock'nRoll hall of Fame) sprak dat jaar op de TU in Delft, naar aanleiding van de eerste aanslag op het World Trade Center in februari '93. Die aanslag was vermoedelijk ook bedoeld om een van de torens omlaag te krijgen maar dat lukte toen niet. Volgens Robbertson was dat te danken aan de constructie van de torens, die niet te verbeteren zou zijn.
De draagkracht van de torens wordt voor een groot deel opgenomen door de gevels. De gevels bestaan uit een raster van ingestorte staalkolommen hart op hart 1,20 meter. De stijfheid van de gevels wordt verder vergroot door ingelaste stalen platen. In feite kunnen de torens worden gezien als rechthoekige, dragende hulzen met middenin een staal-en-beton kern. De vloeren hangen tussen de kern en de dragende gevels. Een dergelijke constructie is enorm sterk en stijf. Inderdaad leken de torens bestand te zijn tegen de impact van de vliegtuigen die zich in de gebouwen boorden. De latere instorting is waarschijnlijk mede veroorzaakt door de enorme kerosinebranden.
De vloeren zelf zijn ook interessant om eens naar te kijken. De vloeren bestonden uit zogenaamde ‘spantvloeren’. Deze zijn opgebouwd uit spanten en zijn enorm sterk en bovendien, dankzij de open structuur ook erg licht. Nadeel van deze constructie is dat het vloerdeel even sterk is als het slapste spant. Begeeft er één, dan faalt het gehele vloerdeel en bezwijkt de vloer. Deze zal vallen en op de onderliggende vloer terechtkomen. Het domino-effect dus.
De vraag is dus waarom die spantjes bezweken. Dit is te verklaren aan het feit dat staal bij intense opwarming veel van zijn dragend vermogen verliest. Dit gebeurt bij brand. Dit kan worden tegengegaan middels een goede brandwerende laag op het staal aan te brengen. Feit is dat deze laag ten tijde van de aanslag in zeer slechte staat was. De gevolgen waren catastrofaal.
5. Omschrijving en eigen mening
5.1 Functie
Er zijn bouwwerken die slechts een ordening van bouwmaterialen zijn en er zijn bouwwerken die een gezicht zijn voor bijvoorbeeld een stad en of een bedrijf.
De eerste groep heeft de primaire functie om onderdak, veiligheid, weerswerendheid en dergelijke te bewerkstelligen. Van deze gebouwen zijn er gewoon veel te veel om nog maar interessant te lijken, laat staan interessant te zíjn.
En dan heb je de tweede, kleine groep gebouwen die ‘magie’ hebben, die iets toévoegen aan een omgeving in de vorm van architectonisch majestueuze gratie. Puurheid. Deze groep is in verhouding zeer klein en binnen deze groep heb je weer een elite van enkele tientallen bouwwerken. De gebouwen waar dit verslag over gaat behoren tot de top van deze elite.
Een simpele omschrijving van de functie van de beide Twin Towers is niet zo makkelijk. Dit is Architectuur en, zoals eerder gezegd, niet in een hokje te stoppen.
Wat ik kan doen is een omschrijving geven, iets onprijpbaars toch proberen vast te pakken:
Beide bouwwerken hebben de primaire functie om zowel prestigieuze bedrijven te herbergen als een gezicht en visitekaartje voor hun omgeving, hun stad te zijn.
Eigenlijk ligt het nog lastiger, omdat dergelijke gebouwen tevens als hart van de stad worden gezien. Dubbele torens met een dubbele functie, beiden van vitaal belang.
5.2 Vorm
De vorm van beide gebouwen manifesteert zich in de meest prestigieuze vorm aller vormen; de Toren. De pinakel zuiver gericht op de Hemel. Vooruitgang en trotsheid.
Beide bouwwerken hebben twee identieke torens, tweelingtorens. Toch bestaan er grote verschillen tussen de Maleisische Petronas Towers en de Amerikaanse Twin Towers.
Achtereenvolgens:
- De Maleisische Petronas Towers zijn min of meer ‘rond’ en lopen in een spits uit. De Islam speelt een grote rol bij het ontwerp en de vormen in de cultuur daar zijn organischer van in Amerika en het Westen.
- De Amerikaanse Twin Towers zijn lange, rechtopstaande kubussen. Ze eindigen abrupt met een plat dak. Persoonlijk vind ik de vorm zoals die was ongelófelijk mooi. Strak. Simpel. Recht.
5.3 Materiaalgebruik
We hebben hier in beide gevallen te maken met hoge wolkenkrabbers. Om deze enorme hoogte te kunnen bereiken moet er in ieder geval gebruik worden gemaakt van een goede constructie. Maar niet alleen de constructie speelt een rol. De materialen waar de constructie uit is opgebouwd bepalen ook de kwaliteit van het bouwwerk. Het is een samenspel, een dans tussen materiaal en constructie.
Kijkend naar de materialen kunnen we stellen dat er diverse bouwmaterialen voorhanden zijn. Omdat er echter zoveel eisen worden gesteld en omdat de constructie aan enorme krachten bloot komt te staan, zullen er logischerwijs ook erg strenge eisen worden gesteld aan het materiaal en de toepassing daarvan.
Er zijn veel materialen en die hebben elk hun specifieke eigenschappen. Dit kenmerkt ze. Feit is dat een combinatie van staal, beton en glas in de meeste gevallen uitstekend voldoet.
In Nederland worden veel huizen uit beton opgetrokken. Bij wolkenkrabbers maakt men echter hoofdszakelijk gebruik van staal als voornaamste constructiemateriaal.
Staal is een element dat al door de eeuwen heen wordt gebruikt. Dit element wordt op een enorme diversiteit van voorwerpen toegepast. De karakteristiek van dit materiaal zorgt dat de gebruiker, objecten kan fabriceren die met andere materialen moeilijk haalbaar zijn.
Nadelen zoals het ‘wegroesten waar je bij staat’ en ‘in elkaar zakken tijdens brand’ zijn ongegrond. Als men staal voldoende afschermt voor de heersende atmosfeer, kunnen corrosie en inzakking tijdens brand, nooit ontstaan.
Met de huidige conserveringsmiddelen, kan de levensduur van staal worden verlengd met tientallen jaren en het bewijs van het langdurig functioneren, vindt men in de offshore branche. Ondanks het agressieve klimaat van de zee, worden de meeste toepassingen in deze sector uitgevoerd in staal.
Qua materiaalgebruik valt er, door mijn keuze in onderwerp, helaas niet veel te vergelijken. Constructief is er wel enig verschil.
5.4 Constructiemethode
1. De Maleisische Petronas Towers:
Het constructief dragende gedeelte van de Maleisische Petronas Towers is gemaakt van staal. Staal biedt in dit geval de meeste voordelen betreffende de constructie.
Door de toepassing van staal is er een grote vrijheid van construeren. Dit construeren vind plaats middels prefab voorgevormde stalen kolommen en liggers op de bouwplaats aan elkaar te bevestigen. Dit kan gebeuren middels bouten, lijmen en/of lassen. Hier is, hetzij in mindere mate dan bij de Twin Towers, veel vrijheid bij de indeling van het gebouw.
2. De Amerikaanse Twin Towers:
Het constructief dragende gedeelte van de Amerikaanse Twin Towers bestaat slechts uit de buitenwanden met een kern, bestaande uit liftschachten. De rest van de oppervlaktes van de verschillende verdiepingen is vrij indeelbaar. Dit feit in acht genomen kan men stellen dat dit gebouw erg modern is te noemen. Tegenwoordig stelt men hoge eisen aan de flexibiliteit van bouwwerken, met name kantoorgebouwen. Interne wanden zijn niet dragend en kunnen dus aan de eisen en wensen van de gebruikers worden aangepast. Dit kost natuurlijk wel veel geld, maar ach, als men een kantoor in een dergelijk bouwwerk kan situeren kijkt men niet meer op een dollartje.
De vloeren bestaan, zoals eerder gezegd, uit spantconstructies. Een herhaling:
De vloeren zijn opgebouwd uit spanten en zijn enorm sterk en bovendien, dankzij de open structuur ook erg licht. Nadeel van deze constructie is dat het vloerdeel even sterk is als het slapste spant. Begeeft er één, dan faalt het gehele vloerdeel en bezwijkt de vloer. Deze zal vallen en op de onderliggende vloer terechtkomen. Het domino-effect dus.
De vraag is dus waarom die spantjes bezweken. Dit is te verklaren aan het feit dat staal bij intense opwarming veel van zijn dragend vermogen verliest. Dit gebeurt bij brand. Dit kan worden tegengegaan middels een goede brandwerende laag op het staal aan te brengen. Feit is dat deze laag ten tijde van de aanslag in zeer slechte staat was. De gevolgen waren catastrofaal.
3. Conclusie met betrekking tot constructie:
De Twin Towers hebben qua ontwerp de ideale vorm. Het gebouw is vrij indeelbaar, de liften zitten in de kern en geven tevens de nodige stijfheid aan het gebouw. De wanden vormen één ononderbroken geheel.
De Petronas Towers heeft een vergelijkbare constructie, hetzij niet gelijk. Wolkenkrabbers krijgen ongelofelijke krachten te verduren. Er moet zowel voldaan worden aan de noodzaak om overeind te blijven staan, alsmede voldoende gebruiksoppervlakje op de verdiepingsvloeren hebben. Dit realiseert men doorgaans om, net als bij gietbouw, van de wanden een stijf geheel te maken. Men past eigenlijk vier, in dit geval 6, stijve wanden toe die men met elkaar verbindt om de nodige stabiliteit te bewerkstelligen. Combineer dit door gebruik te maken van een stijve kern in de vorm van een liftschacht en constructief zal je gebouw zich goed gedragen. Dit is weer een gelijkenis, hetzij op een andere manier uitgevoerd. Het principe is gelijk.
5.5 Planning en uitvoering
Om bouwwerken van deze omvang te kunnen realiseren is een goede planning en veel werk op het gebied van management nodig om tot een goed eindresultaat te komen. Zeker in het geval dat men een grote wolkenkrabber midden in een hoofdstad van een land neer wil zetten.
Bouwmaterialen moeten in de juiste hoeveelheid voorhanden zijn. Te weinig betekent dat er geen werk kan worden geleverd, dit kost kapitalen. Teveel bouwmaterialen betekent dat men een overschot heeft en deze materialen op of naast de bouwplaats op moet slaan. De ruimte hiervoor is er doorgaans niet voor, zeker niet in een grote stad. Bovendien kost dit ook veel geld. Beschadiging van bouwmaterialen kan men in dat geval vaak niet voorkomen.
5.6 Plaatsing in tijd en ruimte
Beide gebouwen zijn in een grote stad neergezet.
De Twin Towers zijn in 1973 opgeleverd na een bouwproces waar in 1966 mee aan werd gevangen. Deze torens staan (stonden) in New York, Verenigde Staten.
De Petronas Towers. In 1991 wordt er opdracht tot de bouw gegeven. In 1997 gingen de deuren open en werd de toren in gebruik genomen. Deze toren staat in Kuala Lumpur, Maleisië.
Beide torens bepalen het gezicht en domineren de skyline van de stad waar ze in staan. Ik heb wat achtergrondinformatie over New York en Kuala Lumpur opgezocht:
1. New York
In 1524 kwam de eerste Europeaan in New York (waar toen Indianen woonden) aan: Giovanni da Verrazano. In 1624 kwamen de eerste pioniers in New York. Zij vestigden zich in het zuiden van Manhattan en noemden hun nederzetting Nieuw-Amsterdam. In 1626 kocht gouverneur Peter Minuit voor een paar tientjes Manhattan van de Indianen. Na de koop ontstonden er problemen tussen de Indianen en de Nederlanders, er ontstond zelfs een oorlog. Om de problemen op te lossen stuurden de Nederlanders Peter Stuyvesant als nieuwe gouverneur. Hij voerde een dictatoriaal bewind. Hij probeerde joodse en protestantse immigranten weg te laten blijven en schafte de godsdienstvrijheid af. Peter Stuyvesant liet een muur neerzetten om Nieuw-Amsterdam ter bescherming tegen de Engelsen, die Nieuw-Amsterdam graag wilden hebben. In 1664 weten de Engelsen zonder moeite Nieuw-Amsterdam te veroveren en noemen het New York. De stad is nu een persoonlijk domein van de Hertog van York. De Nederlanders weten in 1673 New York toch te veroveren en noemen het nu Nieuw-Oranje. Helaas in 1674 weten de Engelsen Nieuw-Oranje te veroveren. De Nederlanders hebben daarna New York niet meer heroverd. In 1776 willen de Amerikaanse kolonies onafhankelijk worden van Engeland. Op 19 oktober 1781 geven de Engelse troepen zich over en in 1783 erkent Engeland bij de vrede van Versailles de onafhankelijkheid van haar kolonies. In 1789 wordt New York de hoofdstad van de nieuwe Unie (van de staten die onafhankelijk wilden zijn). George Washington vestigt hier de regeringszetel en wordt de eerste president van de Verenigde Staten. New York blijft de hoofdstad van de staat New York tot 1797.
Na het winnen van de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865) trekken veel kleurlingen uit het zuiden naar New York. In 1886 wordt het vrijheidsbeeld opgericht aan het begin van de haveningang. New York heeft economisch goede en slechte jaren gekend, maar heeft zich er doorheen geslagen. In 1790 woonden er 33.000 mensen, in 1890 woonden er 1,4 miljoen mensen.
2. Kuala Lumpur
Kuala Lumpur is de hoofdstad van Maleisië. Tevens is deze stad het meest ontwikkeld. De indrukwekkende skyline van Kuala Lumpur wordt gevormd door torenhoge wolkenkrabbers, glinsterende minaretten, kleurrijke Hindoetempels en oude, koloniale bouwwerken.
Deze heel verschillende soorten gebouwen geven aan dat Kuala Lumpur een stad is met een zeer divers karakter, een stad van contrasten. Allerhande artikelen zijn er te koop. Van zeer exclusieve merkartikelen tot imitatie merkhorloges. Men kan er voor zijn boodschappen terecht op de plaatselijke markt of in een luxe winkelcentrum.
Aan de ene kant heerst er in Kuala Lumpur, met zijn bevolking van anderhalf miljoen mensen, een drukte van belang en is het verkeer er, zoals in iedere wereldstad, bijzonder hectisch. Aan de andere kant kent de stad een groen hart, de Lake Gardens, waaraan Kuala Lumpur de bijnaam Garden City heeft te danken. Schitterende parken zijn hier aangelegd rond een kunstmatig meer. De Orchid Garden, met meer dan achthonderd soorten orchideeën, het Bird Park, waar exotische vogels leven in een prachtige omgeving, de Hibiscus Garden, de Malaysia Butterfly World en het Deer Park bevinden zich hier.
Een boeiend aspect van Kuala Lumpur is dat het een heel multiculturele stad is. Chinese en Indiase tempels, kerken en Maleise moskeeën met een Moorse architectuur wisselen elkaar af en de stad kent een Indiase wijk en een Chinatown. De grootste bevolkingsgroepen zijn Maleisiërs, Indiërs en Chinezen en zij leven vreedzaam naast elkaar. Iedere bevolkingsgroep heeft zijn eigen godsdienst, tradities en festiviteiten, zodat er altijd wel ergens wat te vieren is. Een gevolg van deze mengelmoes van culturen is dat er een grote verscheidenheid aan delicatessen verkrijgbaar is, variërend van de typisch Maleise saté‚ tot Chinese Dim Sum, van Indiase curieschotels tot lokale visgerechten.
Sfeervol Azië
Zodra de zon onder is, maakt de jachtige, vaak westers aandoende atmosfeer plaats voor het echte Azië. De verschillende moskeeën, tempels en koloniale gebouwen in de stad worden dan sprookjesachtig verlicht en de straten en pleinen vullen zich met venters met hun rijdende keukentjes. De lokale bevolking komt op deze ontmoetingsplaatsen samen om te eten en om nieuwtjes uit te wisselen.
6. Conclusie
Middels het vergaren en verwerken van informatie betreffende het onderwerp van dit werkstuk, kom ik tot de volgende conclusie:
In de inleiding vertelde ik dat architectuur, in mijn ogen, erg moeilijk is om te ‘vangen’.
Ik heb me verder verdiept in mijn specifiek gekozen onderwerp en heb er redelijk veel van opgestoken. Het betreft hier niet alleen de verwerkte informatie, maar ook het hele proces van het selecteren van vergaarde informatie. Informatie die niet aan de eisen van dit werkstuk voldoen, zoals nieuwsberichten. Middels dit proces kom je in aanraking met artikelen die je anders nooit zou zien.
Erg leuk vond ik bijvoorbeeld een stukje over de hoogste toren van dit moment in aanbouw (inmiddels denk ik reeds gerealiseerd). Ik wijk eventjes af van de structuur van dit verslag en geef hieronder het internetadres weer waar ik het betreffende artikel heb gelezen;
http://www.planet.nl/planet/show/id=74127/contentid=409809/sc=c19859
Hier staan twee links naar ongelofelijk interessante (Engelstalige) websites.
Verder staat er ook nog een filmpje van een nieuwsbericht op! Geweldig.
7. Slotwoord
Ik vond het heel erg leuk om de colleges van dit vak te mogen volgen. Het enthousiasme en de gedrevenheid waar u les mee geeft inspireert en geeft de benodigde motivatie om dit werkstuk in elkaar te zetten. Ik heb hier dan ook met veel plezier aan gewerkt. Verder vind ik dat dit vak heel goed aansluit bij cultuur en techniek van het eerste jaar. Bedankt.
Maandag 10 november 2003
1. Inhoudsopgave
1. Inhoudsopgave
2. Voorwoord
3. Inleiding
4. Ontstaansgeschiedenissen en informatie
4.1 Petronas Towers
4.2 Twin Towers
5. Omschrijving en eigen mening
5.1 Functie
5.2 Vorm
5.3 Materiaalgebruik
5.4 Constructiemethode
5.5 Planning en uitvoering
5.6 Plaatsing in tijd en ruimte
6. Conclusie
7. Slotwoord
8. Logboek
9. Documentatie van de gebruikte bronnen
2. Voorwoord
Het thema van dit vak, Cultuur en Techniek heeft als thema: “De Pijlers van de Moderne Samenleving”. Dit werkstuk heeft als doel om een facet van dit geheel uitgebreid te belichten. Middels dit werkstuk wil ik twee onderwerpen op het gebied van architectuur met elkaar vergelijken. Dit doe ik door zowel objectief de fysieke en culturele verschillen te benoemen, alsmede mijn eigen visie toe te lichten en weer te geven.
3. Inleiding
Dit werkstuk heeft als onderwerp: “De petronas Towers en de Twin Towers”
Architectuur. Een woord dat het hele scala van principes van bouwkunst omvat.
Architectuur. Een begrip op zich, maar laat zich niet zo makkelijk definiëren. Er is geen kastje dat een timmerman kan maken waar het in kan, in past. Wat we wel kunnen doen is architectuur proberen te proeven, te beschrijven. Waar we dan achterkomen is dat het vele ‘smaken’ ofwel stromingen, disciplines heeft. Middels dit werkstuk wil ik zowel feiten opnoemen, als de objecten vergelijken, als mijn gevoel uitspreken.
De mens begon ooit met het bouwen van hutjes. Nu hebben we gestapelde en sterk verbeterde ‘hutjes’. De functie is nooit veel veranderd, de constructie en de vormgeving juist fenomenaal veel. De moderne mens onderscheidt zich in vele opzichten van de oermens. Ook de manier van bouwen en de architectuur.
Op Neanderthalerarchitectuur zitten we immers niet te wachten!
4. Ontstaansgeschiedenissen en informatie
Hieronder zal ik van beide bouwwerken de ontstaansgeschiedenissen belichten.
4.1 Petronas Towers
Sinds 1997 staat het hoogste gebouw ter wereld niet meer in Amerika, maar in Kuala Lumpur, Maleisië. We hebben het hier natuurlijk over de Petronas Twin Towers.
Het is 1991. Er wordt opdracht gegeven om twee torens neer te zetten die het visitekaartje van Kuala Lumpur zouden vormen. Dit is natuurlijk niet zomaar iets en de opdracht kan vrij worden geïnterpreteerd. Acht architectenbureaus dienen elk afzonderlijk een ontwerp in.
De opdracht ging naar de Amerikaan Cesar Pelli (die ook o.a. het World Financial Centre tekende, dat vlak naast het WTC staat).
In 1997 werden de deuren geopend van de Petronas Towers. Het gebouw is 452 meter hoog en telt 88 verdiepingen.
Net als het World Trade Center in New York, dat op 9-11-2001 instortte is, zijn dit ook Twin Towers. Twee identieke torens die samen het Petronas Building vormen.
De prijs van deze torens, 1,8 miljard euro, is erg hoog maar dat was van secundair belang, een gouden visitekaartje is immers beter dan een zilveren!
De twee torens staan met elkaar in verbinding met een enorme hangbrug, die op 170 meter boven de grond is aangebracht op de 41e en 42e etage. De hangbrug is dubbeldeks (2 gangen boven elkaar) en is bijna 60 meter lang! Zelfs als beide torens een andere richting op bewegen (bovenin kan er zelfs een meter speling optreden door o.a. wind), blijft de brug intact. Dit komt omdat de draagconstructie zich goed aan de onderlinge beweging van de torens aan kan passen. Het heeft geen zin om er erg diep op in te gaan, maar het principe is dat de balken die de brug ondersteunen aan beide zijden van de brug in één punt in een soort kogelgewricht samenkomen.
In het gebouw is het petroleum bedrijf van de staat gevestigd. In de tweede toren zijn ook een aantal verdiepingen verhuurd aan Multinationals. Het immers goed voor de Pr van je bedrijf om in een dergelijk bouwwerk je hoofdkantoor te hebben. Dit wekt een schijn betrouwbaarheid en grootsheid van je bedrijf op. Om dezelfde reden vestigen bedrijven zich ook vaak in grote steden zoals Londen, Parijs en dergelijke.
- De Petronas Twin Towers hebben slechts 29 liften per toren. Dit is in groot contrast met het aantal van 110 die in het WTC in New York zaten. Het duurt 90 seconden om van beneden helemaal naar boven te 'liften'.
- Het totale vloer oppervlakte in de torens is 341.760 vierkante meter (dit komt overeen met 50 voetbalvelden).
- Het gebouw telt 32.000 ramen die totaal een oppervlakte bevatten van 77.000 vierkante meter. Er is constant een glazenwasserbedrijf bezig om alle ramen te wassen. Wat je noemt een "endless job".
- de torens staan elke op een fundering die bestaat uit een 4,5 meter dikke betonlaag. In totaal is de fundering 13.600 kubieke meter.
- Het ontwerp (design) van de torens stamt af van geometrische figuren die zijn oorsprong vinden in Islamitische overleveringen. Er zitten vierkante vormen in die op zich weer gevuld zijn met cirkel vormen. Een en ander staat voor stabiliteit, harmonie, eenheid en rationaliteit. Allen waarden die belangrijk zijn binnen de Islam.
- De ingang van de torens herbergt een enorme concertzaal alwaar Het Maleisisch Filharmonisch Orkest zijn thuishonk heeft.
- Bij het bouwen van de torens wist men niet eens dat men het hoogste gebouw ter wereld aan het bouwen was. In eerste instantie waren de torens 438 meter hoog. Dit was slechts 5 meter lager dan het tot dan toe hoogste gebouw, The Sears Tower in Chicago. Tijdens de bouw heeft men er 14 meter "bijgebouwd" zodat het nu 9 meter hoger is dan The Sears Tower.
4.2 Twin Towers
De torens van het World Trade Center behoorden met hun 410 meter tot de hoogste gebouwen ter wereld. Alleen in Kuala Lumpur, Chicago, Toronto, Moskou en Shanghai staan hogere gebouwen. Met de bouw werd in 1966 aangevangen en in 1973 werd het gebouw opgeleverd.
Nu ook voor deze torens enkele droge feiten:
- het totale complex besloeg zes gebouwen;
- de 110 etages in beide torens hadden 882.550 vierkante meter aan kantoorruimte beschikbaar;
- het gebouw was opgetrokken uit staal en beton;
- elke toren was voorzien van 21.800 ramen, die overigens uit veiligheidsoverwegingen niet geopend konden worden;
- voor de ongeveer 150.000 mensen die het gebouw dagelijks bezochten, waren per toren 108 liften beschikbaar.
Het World Trade Center is ontworpen door de Japanse architect Minuro Yamasaki op voorspraak van de toenmalige New Yorkse gouverneur Nelson Rockefeller en zijn broer David.
Het World Trade Center bood onderdak aan meer dan duizend ondernemingen en instellingen. Grootste huurder was zakenbank Morgan Stanley Dean Witter, dat 12,5 procent van een toren bezette. Ook de New Yorkse havenautoriteiten hadden in het WTC veel kantoorruimte. Deze gegevens boeiden mij eerlijk gezegd niet zo heel veel, maar waren het vermelden wel waard.
Persoonlijk heel interessant vind ik het feit dat er bij de bouw van het World Trade Center rekening is gehouden met de mogelijkheid dat er een groot vliegtuig tegen een van de torens zou kunnen vliegen. De constructeur van de Twin Towers, Leslie E. Robbertson, had berekend dat de gebouwen daartegen bestand zouden zijn. Er is toen gerekend met het grootste passagiersvliegtuig op dat moment in gebruik zijnde.
Ten tijde van de aanslag waren er al veel grotere types Boeing in gebruik. Bovendien waren deze gevuld met een hoeveelheid brandstof waar geen enkele constructeur rekening kan houden. Deze feiten in acht genomen is het niet verwonderlijk dat geen van de twee torens de aanslag overleefd heeft. Natuurlijk is dit kort door de bocht genomen. Andere factoren, zoals slechte brandisolatie op het stalen skelet heeft ook een grote invloed gehad, maar daar wil ik het in dit verslag niet over hebben.
De draagkracht van de torens wordt voor een groot deel opgenomen door de gevels. De gevels bestaan uit een raster van ingestorte staalkolommen hart op hart 1,20 meter. De stijfheid van de gevels wordt verder vergroot door ingelaste stalen platen. In feite kunnen de torens worden gezien als rechthoekige, dragende hulzen met middenin een staal-en-beton kern. De vloeren hangen tussen de kern en de dragende gevels. Een dergelijke constructie is enorm sterk en stijf. Inderdaad leken de torens bestand te zijn tegen de impact van de vliegtuigen die zich in de gebouwen boorden. De latere instorting is waarschijnlijk mede veroorzaakt door de enorme kerosinebranden.
De vloeren zelf zijn ook interessant om eens naar te kijken. De vloeren bestonden uit zogenaamde ‘spantvloeren’. Deze zijn opgebouwd uit spanten en zijn enorm sterk en bovendien, dankzij de open structuur ook erg licht. Nadeel van deze constructie is dat het vloerdeel even sterk is als het slapste spant. Begeeft er één, dan faalt het gehele vloerdeel en bezwijkt de vloer. Deze zal vallen en op de onderliggende vloer terechtkomen. Het domino-effect dus.
De vraag is dus waarom die spantjes bezweken. Dit is te verklaren aan het feit dat staal bij intense opwarming veel van zijn dragend vermogen verliest. Dit gebeurt bij brand. Dit kan worden tegengegaan middels een goede brandwerende laag op het staal aan te brengen. Feit is dat deze laag ten tijde van de aanslag in zeer slechte staat was. De gevolgen waren catastrofaal.
5. Omschrijving en eigen mening
5.1 Functie
Er zijn bouwwerken die slechts een ordening van bouwmaterialen zijn en er zijn bouwwerken die een gezicht zijn voor bijvoorbeeld een stad en of een bedrijf.
De eerste groep heeft de primaire functie om onderdak, veiligheid, weerswerendheid en dergelijke te bewerkstelligen. Van deze gebouwen zijn er gewoon veel te veel om nog maar interessant te lijken, laat staan interessant te zíjn.
En dan heb je de tweede, kleine groep gebouwen die ‘magie’ hebben, die iets toévoegen aan een omgeving in de vorm van architectonisch majestueuze gratie. Puurheid. Deze groep is in verhouding zeer klein en binnen deze groep heb je weer een elite van enkele tientallen bouwwerken. De gebouwen waar dit verslag over gaat behoren tot de top van deze elite.
Een simpele omschrijving van de functie van de beide Twin Towers is niet zo makkelijk. Dit is Architectuur en, zoals eerder gezegd, niet in een hokje te stoppen.
Beide bouwwerken hebben de primaire functie om zowel prestigieuze bedrijven te herbergen als een gezicht en visitekaartje voor hun omgeving, hun stad te zijn.
Eigenlijk ligt het nog lastiger, omdat dergelijke gebouwen tevens als hart van de stad worden gezien. Dubbele torens met een dubbele functie, beiden van vitaal belang.
5.2 Vorm
De vorm van beide gebouwen manifesteert zich in de meest prestigieuze vorm aller vormen; de Toren. De pinakel zuiver gericht op de Hemel. Vooruitgang en trotsheid.
Beide bouwwerken hebben twee identieke torens, tweelingtorens. Toch bestaan er grote verschillen tussen de Maleisische Petronas Towers en de Amerikaanse Twin Towers.
Achtereenvolgens:
- De Maleisische Petronas Towers zijn min of meer ‘rond’ en lopen in een spits uit. De Islam speelt een grote rol bij het ontwerp en de vormen in de cultuur daar zijn organischer van in Amerika en het Westen.
- De Amerikaanse Twin Towers zijn lange, rechtopstaande kubussen. Ze eindigen abrupt met een plat dak. Persoonlijk vind ik de vorm zoals die was ongelófelijk mooi. Strak. Simpel. Recht.
5.3 Materiaalgebruik
We hebben hier in beide gevallen te maken met hoge wolkenkrabbers. Om deze enorme hoogte te kunnen bereiken moet er in ieder geval gebruik worden gemaakt van een goede constructie. Maar niet alleen de constructie speelt een rol. De materialen waar de constructie uit is opgebouwd bepalen ook de kwaliteit van het bouwwerk. Het is een samenspel, een dans tussen materiaal en constructie.
Er zijn veel materialen en die hebben elk hun specifieke eigenschappen. Dit kenmerkt ze. Feit is dat een combinatie van staal, beton en glas in de meeste gevallen uitstekend voldoet.
In Nederland worden veel huizen uit beton opgetrokken. Bij wolkenkrabbers maakt men echter hoofdszakelijk gebruik van staal als voornaamste constructiemateriaal.
Staal is een element dat al door de eeuwen heen wordt gebruikt. Dit element wordt op een enorme diversiteit van voorwerpen toegepast. De karakteristiek van dit materiaal zorgt dat de gebruiker, objecten kan fabriceren die met andere materialen moeilijk haalbaar zijn.
Nadelen zoals het ‘wegroesten waar je bij staat’ en ‘in elkaar zakken tijdens brand’ zijn ongegrond. Als men staal voldoende afschermt voor de heersende atmosfeer, kunnen corrosie en inzakking tijdens brand, nooit ontstaan.
Met de huidige conserveringsmiddelen, kan de levensduur van staal worden verlengd met tientallen jaren en het bewijs van het langdurig functioneren, vindt men in de offshore branche. Ondanks het agressieve klimaat van de zee, worden de meeste toepassingen in deze sector uitgevoerd in staal.
Qua materiaalgebruik valt er, door mijn keuze in onderwerp, helaas niet veel te vergelijken. Constructief is er wel enig verschil.
5.4 Constructiemethode
1. De Maleisische Petronas Towers:
Het constructief dragende gedeelte van de Maleisische Petronas Towers is gemaakt van staal. Staal biedt in dit geval de meeste voordelen betreffende de constructie.
Door de toepassing van staal is er een grote vrijheid van construeren. Dit construeren vind plaats middels prefab voorgevormde stalen kolommen en liggers op de bouwplaats aan elkaar te bevestigen. Dit kan gebeuren middels bouten, lijmen en/of lassen. Hier is, hetzij in mindere mate dan bij de Twin Towers, veel vrijheid bij de indeling van het gebouw.
2. De Amerikaanse Twin Towers:
Het constructief dragende gedeelte van de Amerikaanse Twin Towers bestaat slechts uit de buitenwanden met een kern, bestaande uit liftschachten. De rest van de oppervlaktes van de verschillende verdiepingen is vrij indeelbaar. Dit feit in acht genomen kan men stellen dat dit gebouw erg modern is te noemen. Tegenwoordig stelt men hoge eisen aan de flexibiliteit van bouwwerken, met name kantoorgebouwen. Interne wanden zijn niet dragend en kunnen dus aan de eisen en wensen van de gebruikers worden aangepast. Dit kost natuurlijk wel veel geld, maar ach, als men een kantoor in een dergelijk bouwwerk kan situeren kijkt men niet meer op een dollartje.
De vloeren zijn opgebouwd uit spanten en zijn enorm sterk en bovendien, dankzij de open structuur ook erg licht. Nadeel van deze constructie is dat het vloerdeel even sterk is als het slapste spant. Begeeft er één, dan faalt het gehele vloerdeel en bezwijkt de vloer. Deze zal vallen en op de onderliggende vloer terechtkomen. Het domino-effect dus.
De vraag is dus waarom die spantjes bezweken. Dit is te verklaren aan het feit dat staal bij intense opwarming veel van zijn dragend vermogen verliest. Dit gebeurt bij brand. Dit kan worden tegengegaan middels een goede brandwerende laag op het staal aan te brengen. Feit is dat deze laag ten tijde van de aanslag in zeer slechte staat was. De gevolgen waren catastrofaal.
3. Conclusie met betrekking tot constructie:
De Twin Towers hebben qua ontwerp de ideale vorm. Het gebouw is vrij indeelbaar, de liften zitten in de kern en geven tevens de nodige stijfheid aan het gebouw. De wanden vormen één ononderbroken geheel.
De Petronas Towers heeft een vergelijkbare constructie, hetzij niet gelijk. Wolkenkrabbers krijgen ongelofelijke krachten te verduren. Er moet zowel voldaan worden aan de noodzaak om overeind te blijven staan, alsmede voldoende gebruiksoppervlakje op de verdiepingsvloeren hebben. Dit realiseert men doorgaans om, net als bij gietbouw, van de wanden een stijf geheel te maken. Men past eigenlijk vier, in dit geval 6, stijve wanden toe die men met elkaar verbindt om de nodige stabiliteit te bewerkstelligen. Combineer dit door gebruik te maken van een stijve kern in de vorm van een liftschacht en constructief zal je gebouw zich goed gedragen. Dit is weer een gelijkenis, hetzij op een andere manier uitgevoerd. Het principe is gelijk.
5.5 Planning en uitvoering
Om bouwwerken van deze omvang te kunnen realiseren is een goede planning en veel werk op het gebied van management nodig om tot een goed eindresultaat te komen. Zeker in het geval dat men een grote wolkenkrabber midden in een hoofdstad van een land neer wil zetten.
Bouwmaterialen moeten in de juiste hoeveelheid voorhanden zijn. Te weinig betekent dat er geen werk kan worden geleverd, dit kost kapitalen. Teveel bouwmaterialen betekent dat men een overschot heeft en deze materialen op of naast de bouwplaats op moet slaan. De ruimte hiervoor is er doorgaans niet voor, zeker niet in een grote stad. Bovendien kost dit ook veel geld. Beschadiging van bouwmaterialen kan men in dat geval vaak niet voorkomen.
5.6 Plaatsing in tijd en ruimte
Beide gebouwen zijn in een grote stad neergezet.
De Petronas Towers. In 1991 wordt er opdracht tot de bouw gegeven. In 1997 gingen de deuren open en werd de toren in gebruik genomen. Deze toren staat in Kuala Lumpur, Maleisië.
Beide torens bepalen het gezicht en domineren de skyline van de stad waar ze in staan. Ik heb wat achtergrondinformatie over New York en Kuala Lumpur opgezocht:
1. New York
In 1524 kwam de eerste Europeaan in New York (waar toen Indianen woonden) aan: Giovanni da Verrazano. In 1624 kwamen de eerste pioniers in New York. Zij vestigden zich in het zuiden van Manhattan en noemden hun nederzetting Nieuw-Amsterdam. In 1626 kocht gouverneur Peter Minuit voor een paar tientjes Manhattan van de Indianen. Na de koop ontstonden er problemen tussen de Indianen en de Nederlanders, er ontstond zelfs een oorlog. Om de problemen op te lossen stuurden de Nederlanders Peter Stuyvesant als nieuwe gouverneur. Hij voerde een dictatoriaal bewind. Hij probeerde joodse en protestantse immigranten weg te laten blijven en schafte de godsdienstvrijheid af. Peter Stuyvesant liet een muur neerzetten om Nieuw-Amsterdam ter bescherming tegen de Engelsen, die Nieuw-Amsterdam graag wilden hebben. In 1664 weten de Engelsen zonder moeite Nieuw-Amsterdam te veroveren en noemen het New York. De stad is nu een persoonlijk domein van de Hertog van York. De Nederlanders weten in 1673 New York toch te veroveren en noemen het nu Nieuw-Oranje. Helaas in 1674 weten de Engelsen Nieuw-Oranje te veroveren. De Nederlanders hebben daarna New York niet meer heroverd. In 1776 willen de Amerikaanse kolonies onafhankelijk worden van Engeland. Op 19 oktober 1781 geven de Engelse troepen zich over en in 1783 erkent Engeland bij de vrede van Versailles de onafhankelijkheid van haar kolonies. In 1789 wordt New York de hoofdstad van de nieuwe Unie (van de staten die onafhankelijk wilden zijn). George Washington vestigt hier de regeringszetel en wordt de eerste president van de Verenigde Staten. New York blijft de hoofdstad van de staat New York tot 1797.
Na het winnen van de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865) trekken veel kleurlingen uit het zuiden naar New York. In 1886 wordt het vrijheidsbeeld opgericht aan het begin van de haveningang. New York heeft economisch goede en slechte jaren gekend, maar heeft zich er doorheen geslagen. In 1790 woonden er 33.000 mensen, in 1890 woonden er 1,4 miljoen mensen.
2. Kuala Lumpur
Kuala Lumpur is de hoofdstad van Maleisië. Tevens is deze stad het meest ontwikkeld. De indrukwekkende skyline van Kuala Lumpur wordt gevormd door torenhoge wolkenkrabbers, glinsterende minaretten, kleurrijke Hindoetempels en oude, koloniale bouwwerken.
Deze heel verschillende soorten gebouwen geven aan dat Kuala Lumpur een stad is met een zeer divers karakter, een stad van contrasten. Allerhande artikelen zijn er te koop. Van zeer exclusieve merkartikelen tot imitatie merkhorloges. Men kan er voor zijn boodschappen terecht op de plaatselijke markt of in een luxe winkelcentrum.
Aan de ene kant heerst er in Kuala Lumpur, met zijn bevolking van anderhalf miljoen mensen, een drukte van belang en is het verkeer er, zoals in iedere wereldstad, bijzonder hectisch. Aan de andere kant kent de stad een groen hart, de Lake Gardens, waaraan Kuala Lumpur de bijnaam Garden City heeft te danken. Schitterende parken zijn hier aangelegd rond een kunstmatig meer. De Orchid Garden, met meer dan achthonderd soorten orchideeën, het Bird Park, waar exotische vogels leven in een prachtige omgeving, de Hibiscus Garden, de Malaysia Butterfly World en het Deer Park bevinden zich hier.
Sfeervol Azië
Zodra de zon onder is, maakt de jachtige, vaak westers aandoende atmosfeer plaats voor het echte Azië. De verschillende moskeeën, tempels en koloniale gebouwen in de stad worden dan sprookjesachtig verlicht en de straten en pleinen vullen zich met venters met hun rijdende keukentjes. De lokale bevolking komt op deze ontmoetingsplaatsen samen om te eten en om nieuwtjes uit te wisselen.
6. Conclusie
Middels het vergaren en verwerken van informatie betreffende het onderwerp van dit werkstuk, kom ik tot de volgende conclusie:
In de inleiding vertelde ik dat architectuur, in mijn ogen, erg moeilijk is om te ‘vangen’.
Ik heb me verder verdiept in mijn specifiek gekozen onderwerp en heb er redelijk veel van opgestoken. Het betreft hier niet alleen de verwerkte informatie, maar ook het hele proces van het selecteren van vergaarde informatie. Informatie die niet aan de eisen van dit werkstuk voldoen, zoals nieuwsberichten. Middels dit proces kom je in aanraking met artikelen die je anders nooit zou zien.
Erg leuk vond ik bijvoorbeeld een stukje over de hoogste toren van dit moment in aanbouw (inmiddels denk ik reeds gerealiseerd). Ik wijk eventjes af van de structuur van dit verslag en geef hieronder het internetadres weer waar ik het betreffende artikel heb gelezen;
http://www.planet.nl/planet/show/id=74127/contentid=409809/sc=c19859
Hier staan twee links naar ongelofelijk interessante (Engelstalige) websites.
Verder staat er ook nog een filmpje van een nieuwsbericht op! Geweldig.
Ik vond het heel erg leuk om de colleges van dit vak te mogen volgen. Het enthousiasme en de gedrevenheid waar u les mee geeft inspireert en geeft de benodigde motivatie om dit werkstuk in elkaar te zetten. Ik heb hier dan ook met veel plezier aan gewerkt. Verder vind ik dat dit vak heel goed aansluit bij cultuur en techniek van het eerste jaar. Bedankt.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
O.
O.
inderdaad onbekend
9 jaar geleden
Antwoorden