Gegevens van het boek
Auteur: Godfried Bomans (1913 – 1971)
Titel: Erik of het klein insectenboek
Voor het eerst gepubliceerd in: 1941
Omslagillustratie en teksttekeningen: Karel Thole
Uitgever: Uitgeverij Het Spectrum NV, Utrecht/Antwerpen, 1970, 31e druk, Prisma Pocket 35
Aantal pagina’s: 185
Genre: roman

Samenvatting van het boek
De negenjarige Erik Pinksterblom ligt in bed, maar kan de slaap niet vatten. Dat komt mede door het proefwerk over insecten, dat hij de volgende dag op school zal krijgen. Dan gaan opeens de geschilderde portretten van zijn oma en opa aan de muur bewegen en zijn oma vertelt Erik, dat alle schilderijen in de kamer leven. Erik is al een tijdje gefascineerd door het schilderij “Wollewei”, dat boven zijn bed hangt en waarop diverse insecten afgebeeld staan. Erik wil graag in de wereld van dat schilderij stappen. Zijn wens wordt vervuld. Erik begint te krimpen totdat hij zo klein is, dat hij over de lijst het schilderij “Wollewei” binnen kan gaan. Hij landt op het zachte gras binnen in het schilderij en begint vervolgens zijn ontdekkingsreis door de wereld van de insecten.

De eerste insecten die Erik tegenkomt zijn wespen. Ze behoren tot de adellijke familie Van Vliesvleugel. Na een redevoering over de adeldom van zijn familie door vader Van Vliesvleugel aangehoord te hebben (“Men is het of men is het niet. En als men het is, dan is men het ook…”), komt Erik in een pijnlijke situatie terecht als hij een lied over de bij aanheft. Hij bedoelde het goed, maar bijen en wespen liggen elkaar niet zo. Als Erik bij het musiceren dan ook nog per ongeluk een bromvlieg, die door de wespenfamilie als contrabas gebruikt wordt, dood strijkt, is de maat vol en moet hij vertrekken.

Erik wordt door een hommel meegenomen en komt terecht in een slakkenhuis, dat dienst doet als hotel. Alle gasten raken bij het ontbijt de volgende dag onder de indruk van de grote kennis die Erik heeft over insecten. Zo vertelt hij, dat het niet zo raar is, dat de rups niet aan het ontbijt verschenen is, omdat hij binnenkort zal veranderen in een prachtige vlinder. De gasten beginnen vervolgens allemaal advies aan Erik te vragen, maar hij pareert dit door te zeggen, dat ze maar gewoon hun instinct moeten volgen.

Na enkele dagen wil Erik weer terug naar de lijst van het schilderij en hij krijgt een lift van de zojuist ontpopte vlinder. Wanneer de vlinder een vrouwtjesvlinder ontmoet, helpt Erik hem bij het schrijven van een liefdesgedicht. Van het een komt het ander en na een diner bij de ouders van het vlindermeisje, vliegen de vlinder en zijn bruid hun toekomst tegemoet, waarbij Erik alleen achterblijft. Hij dwaalt dan een beetje rond en vernielt daarbij een spinnenweb. Hij slaagt erin om de bijbehorende spin, die het op hem voorzien heeft, met een dennennaald te doden. Erik ontmoet vervolgens een doodgraver die hem uitnodigt om de maaltijd bij hem en zijn familie te komen gebruiken. Op het menu staat gebraden paardenvlieg. In het huis van de doodgraver, dat bestaat uit een onderaardse gang waarin allerlei resten van insecten liggen, vertelt de doodgraver over een grote dam waar de wereld ophoudt. Dat moet de lijst van het schilderij zijn, waarnaar Erik op zoek is. Tijdens de maaltijd vertelt de doodgraver hoe belangrijk doodgravers zijn: alle insecten komen immers vroeg of laat op hun bordje terecht. Dan slaat het noodlot toe. Een hongerige mol ontdekt de doodgraversfamilie en verslindt ze. Weer blijft Erik alleen achter.

Erik vraagt een regenworm die hij tegenkomt om hulp, maar deze raakt al pratend met zichzelf in de knoop. Een passerende mier is erg in Erik geïnteresseerd. Eriks grote kennis van het insectenrijk had zich binnen het schilderij namelijk al verspreid. En, zo vertelt de mier Erik, veel insecten willen graag weten of ze zich wel gedragen zoals het volgens “Solms’ Beknopte Natuurlijke Historie” - dat is het boek waarover het proefwerk van Erik zal gaan - behoort. Erik adviseert de mier echter net te doen alsof het boek niet bestaat. Hij gaat vervolgens met de mier mee naar het mierennest, alwaar hij vraagt of de mieren de regenworm uit de knoop willen gaan halen. Dat doen ze door hem in stukjes te hakken en vervolgens als middagmaal te serveren. Erik heeft intussen zo’n heimwee, dat hij begint te huilen. De mieren beloven hem dan naar de lijst te zullen brengen. Op weg daarheen ontmoeten ze een ander mierenleger en er ontstaat een gevecht, waarbij Erik getroffen wordt door een straal mierenzuur.

Als Erik weer bijkomt, ligt hij veilig en wel in zijn eigen bed in het huis van zijn ouders. Zijn droomavonturen hebben uiteindelijk niet meer dan een avond en een nacht in beslag genomen. Op school maakt Erik zijn proefwerk slecht. De onderwijzeres beklaagt zich hierover bij Eriks ouders. Erik zou weer graag terugwillen naar de wereld van de insecten in het schilderij, maar de droom herhaalt zich niet meer. De herinnering daaraan echter blijft in Eriks geheugen gegrift staan, ook later als hij veel ouder is geworden.



Beoordeling van het boek
Dit boek is een satirisch meesterwerk. Direct na de verschijning was het al een enorm succes. Het is ontzettend knap om fantasie en realiteit zodanig in elkaar te vlechten, dat er een realistisch en samenhangend geheel ontstaat. Natuurlijk weet je als lezer, dat het niet waar is wat je leest, maar het is allemaal zo herkenbaar en menselijk weergegeven, dat je er graag aan wilt geloven.

Feilloos weet de schrijver ook de menselijke zwakheden bloot te leggen en te verpakken in een goed lopend verhaal met een moralistische ondertoon. Uiteraard zijn de insecten karikaturen van de mens. Zo is de wespenfamilie Van Vliesvleugel een karikatuur van de menselijke hoogmoed en bekrompenheid. Ik vind het heel knap van een toen ongeveer achtentwintigjarige schrijver om op die leeftijd de menselijke zwakheden al te zien - en vooral te dóórzien - en dat dan ook nog eens geloofwaardig op te schrijven.

Gelukkig is ook de humor in dit boek rijkelijk aanwezig. De schrijver stond daarom ook bekend. Vergeet vooral ook niet de in deze uitgave opgenomen voorwoorden van de schrijver naar aanleiding van de diverse drukken van dit boek te lezen. Die zijn op zich ook al satirische meesterwerkjes! Dit alles maakt het gehele boek uitermate leesbaar, ook nu nog. Het is dan ook niet zo verwonderlijk, dat dit boek door de tijd heen altijd gelezen is en dat zal ook altijd wel zo blijven, denk ik. In 2004 werd het boek verfilmd.

De titel van dit boek kun je, denk ik, op twee manieren interpreteren. Als je het boek slechts ziet als een kinderboek, dan kijk je alleen naar de eerste helft van de titel - “Erik” - en zie je het boek verder alleen nog maar als een avonturenboek van het jongetje Erik Pinksterblom. Vind je het echter meer dan een kinderboek, dan kun je de nadruk leggen op de tweede helft van de titel - “Het klein insectenboek” - en dan zie je het als een parodie op het menselijke leven. Zoals eerder gezegd staan de insecten symbool voor de mens.

De omslagillustratie en de tekeningen die in het boek opgenomen zijn, zijn van de hand van Karel Thole (1914 – 2000). Thole was een tekenaar en illustrator die heel veel boekomslagen getekend heeft. Hij is hier in Italië - waar hij ook woonde - heel bekend mee geworden. Hij heeft ook veel omslagen getekend voor de bekende Amstelboeken uit de jaren zestig van de vorige eeuw die verschenen zijn bij Uitgeverij L.J. Veen in Amsterdam. Zijn tekeningen zijn haarscherp. Met een paar lijnen weet Thole een heldere en stemmige sfeer te scheppen.