Inhoudsopgave
Inleiding
Samenvatting van het boek
Onderzoek
Conclusie
Eigen mening over het Boek
Waarom is/was er zo’n taboe op hekserij? (Toegift)
Bronnenvermelding
Inleiding
Ik heb voor dit boek gekozen, omdat het onderwerp me aansprak: de heksenvervolging. Ik weet al heel veel van de historie van de hekserij, maar niet zo zeer van deze tijdsperiode. Maar wel van de tijd voordat het Christendom opkwam. Er was toen al een vorm van hekserij genaamd: de oude religie. En na de heksenvervolgingen, een tijdje daarna, kwamen er ook weer mensen op, die al die tijd in het geheim de rituelen hebben doorgegeven, waaronder Dr. Gerald Gardner, die nieuw leven blies in de Hekserij. Maar meer daarover in de toegift aan het eind van dit onderzoek. Hoe ik dit allemaal weet? Dat komt doordat ik me zelf vier jaar geleden ben gaan verdiepen in de Hekserij. En dat is nu mijn religie geworden. Misschien is het geen echte religie, maar een manier van leven. Men gaat uit van een mannelijke en vrouwelijke kracht, een God en een Godin, die overal in de natuur en ook in de mens zelf aanwezig is. Heksen vieren ook hun feestdagen die het ritme van de natuur accentueren. Het begin van de vier seizoenen en vier feesten met een Keltische oorsprong daar tussenin. Ook zijn er volle maansfeesten waarbij men zichzelf oplaadt met energie. Door mee te gaan met het ritme van de natuur wordt men zich bewust van het belang van de natuur en gaat er anders mee om. Dat is kort gezegd wat hekserij voor mij inhoud.
Samenvatting van het boek
Begin 17e eeuw wordt Tituba geboren op Barbados, een eiland in de Caribische zee. Ze is het gevolg van de verkrachting van haar moeder Abena door een Engelse Zeeman op een slavenschip dat vanuit Afrika naar Barbados voer. Op Barbados wordt Abena verkocht aan Darnell Davis, een rijke planter. Na een tijdje merkt hij dat Abena zwanger is en hij wil haar vervolgens niet meer op het landgoed zien. Ze moet bij Yao blijven, een andere slaaf en ze worden verliefd op elkaar. Tituba heeft een vrij gelukkige jeugd, maar op een dag als ze met haar moeder op pad gaat, wordt Abena verkracht door Darnell. Abena is zo boos dat ze Darnell verwondt met een mes. Hiervoor moet Abena boetedoen en ze wordt door Darnell opgehangen. Yao wordt hierna verkocht aan een andere blanke en pleegt onderweg zelfmoord. De ongelukkige 7-jarige Tituba wordt verjaagt en een oude vrouw, Man Yaya verzorgt haar haar jeugd en leert haar te communiceren met de doden, te genezen met kruiden en nog veel meer. Zo gaat Tituba van plantage naar plantage om zieken proberen te genezen. Op een dag komt ze John Indiaan tegen, een slaaf waar ze verliefd op raakt. Ze gaat bij hem wonen op het landgoed van Susanna Endicott. En Susanna verdenkt Tituba van hekserij, daarom maakt Tituba haar ziek. En voor Susanna overlijdt draagt ze John en Tituba over aan Samuel Parris, een dominee die hun mee naar Boston neemt. Hij heeft een vrouw Elizabeth en een dochter Betsey en hij verzorgt zijn nicht Abigail. Tituba kan het goed vinden met Betsey en Elizabeth, maar niet met Samuel en Abigail. In Boston kan Samuel geen werk vinden, maar op een dag krijgt hij een baan van de parochie aangeboden in het dorpje Salem. Dus verhuizen ze met zijn allen naar Salem. Tituba houdt veel kinderen uit het dorp daar een beetje bezig en ze vertelt verhalen aan hen. De kinderen wilden steeds verhalen over behekste mensen horen. Betsey wordt ziek en Tituba geeft haar een ritueel bad. Er ontstaan steeds meer speculaties rondom Tituba. De kinderen in Salem doen rare spelletjes zoals tarotkaarten leggen. Betsey wordt steeds zieker en op een dag tijdens het eten verstijft ze en als Tituba haar aanraakt schreeuwt ze. Later nog eens en toen deed Abigail mee. Samuel laat de dokter komen om te kijken of er iets aan de kinderen mankeert. Nee ze hebben geen medische klachten, dus wordt er vastgesteld dat ze in de greep van de Duivel zijn. De een na de ander volgen en gaan hysterisch doen: Anne Putnam, Mercy Lewis en Mary Walcott. Tituba, Sarah Good en Sarah Osborne worden gearresteerd en moeten de gevangenis in in afwachting van hun verschijning voor het gerecht. Tituba ‘bekent’ alles en daarom mag ze blijven leven, maar ze heeft wel een levenslange gevangenisstraf. In Salem hoort Tituba dat Rebecca Nurse en Martha Corey ook zijn gearresteerd. Daarna moest ze weer naar de gevangenis. Ze mag in de gevangenis voor de gevangenen koken en die afleiding houdt haar op de been. 1693 worden door gouverneur Phipps de beschuldigden van Salem weer vrijgelaten, maar Tituba moet nog 25 pond betalen voor haar verblijf in de gevangenis en die kan ze alleen maar betalen als ze in dienst gaat bij iemand die dat wil betalen. En dat wordt de jood Benjamin Cohen d’Azevedo hij heeft zijn vrouw verloren en Tituba moest voor zijn negen kinderen zorgen. Tituba laat zijn vrouw(=geest) voor hem verschijnen en hij is daar erg dankbaar voor. Ze krijgen daarom een seksuele relatie. Op een dag wordt het huis bekogeld met stenen en in brand gestoken, omdat ze worden gediscrimineerd, Tituba, een heks en Benjamin, een jood. Benjamin verliest al zijn kinderen. Hij vraagt aan Tituba of hij zijn kinderen nog een keer mag zien en hij zei dat god hem met de brand strafte omdat hij Tituba geen vrijheid gaf. Dus Tituba krijgt haar vrijheid en keert terug naar Barbados, want dat is haar droom. Daar komt ze in contact met een rebellenleider, Christopher die een opstand wil beginnen tegen de blanken. Ze raakt zwanger van hem. Later ontfermt ze zich over een jongen, Iphigene. De opstand komt steeds dichterbij en Iphigene gaat ook meedoen, maar ze worden verraden aan de blanken en op een nacht wordt hun hut in brand gestoken en worden ze doodgemarteld.
Onderzoek
In het boek kwamen meerdere onderwerpen voor. Slavenhandel, racisme, heksenprocessen. Ik kies voor de heksenprocessen in Salem. Die spelen zich af in de 17e eeuw na Christus in de Verenigde Staten van Amerika. Er zijn meerdere plekken in Amerika die Salem heten, maar het Salem waar ik het over ga hebben ligt in Massachusets naast het stadje Salem Tegenwoordig heet het dorpje: Danvers
In de tijd waarin het verhaal zich afspeelt wonen er al veel blanken in Amerika. Het dorpje Salem bestaat ook uit bijna allemaal blanken. Die hebben relatief veel geld dus ook veel macht en ze zijn in de meerderheid . Tituba is zwart en ook nog eens een slavin, dus die heeft absoluut geen macht en geld. Ze moet werken voor blanke mensen in ruil voor eten en onderdak. Boven de blanken staat de geestelijkheid. Wat er door de kerk wordt gezegd moet worden gehoorzaamd. Als je niet christelijk bent, dan ben je heidens en word je al snel als heks gezien. Wanneer Tituba in dienst komt van Samuel Parris moet ze ook christen worden en krijgt ze les uit de bijbel.
Samuel: “De kleur van jullie huid is zeker een teken van jullie verdoemenis, maar zolang jullie onder mijn dak zijn, zullen jullie je gedragen als christenen! Kom bidden!”
Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 62
Onderzoeksvraag: Klopt het verhaal uit mijn historische roman met wat er in de werkelijkheid in Salem is gebeurt?
Voor mijn onderzoek gebruik ik vooral de ‘Chronology’ achter in het boek ‘A Delusion of Satan’ geschreven door Frances Hill. Daar staan alle feiten van de heksenprocessen in Salem op een rij.
1689: Samuel Parris and familie arrive in Salem Village.
Dat klopt, want in mijn boek staat.
“Enkele weken later berichtte Samuel Parris ons op knorrige toon dat hij het aanbod van een parochie had aangenomen en dat we vertrokken naar het dorp Salem, ongeveer twintig mijl bij Boston vandaan.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.79
Toen in januari begonnen Betty en Abigail zich vreemd te gedragen.
Januari 1692: Parris’s daughter Betty and niece Abigail Williams begin acting strangely and babbling incoherently.
In mijn boek kwam dat tot uiting tijdens het avondeten een keer.
“Op een avond, na het eten, gleed Betsey helemaal stijf van haar stoel en bleef met gestrekte armen op de grond liggen. Haar ogen rolden in hun kassen en een grijns ontblootte haar melktanden. Ik (Tituba) schoot haar te hulp. Mijn hand had haar nog niet aangeraakt of ze kromp ineen en schreeuwde het uit. Ik was verbijsterd.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.102
Hier boven gedraagt alleen Betty zich nog raar. Abigail deed volgens dit boek later pas vreemd. Ze deed toen met Betty mee.
“Toen schreeuwde Betsey. Abigail stond eerst verbaasd naar haar te kijken… …Maar toen leek het alsof ze begreep wat er gaande was en als een waaghals die in de vijver springt zonder te weten wat de groene oppervlakte verbergt, liet ze zich op de grond vallen en begon even hard te brullen.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.104
In februari daarna bakten Tituba en John Indiaan een heksentaart:
Februari 1692: Parris’s Caribbean Indian slaves, Tituba and John Indian, bake a ‘witch cake’ with the girls’ urine to feed to the dog.
In mijn roman is er een moment dat ene Mary Sibley op haar afkomt en zegt:
“Luister, Tituba! Straks werpt die horde wolven zich op jou om je aan stukken te rijten! Ze zullen boven je staan likkenbaarden en zich haasten voordat het bloed stolt en zijn smaak verliest. Je moet je verdedigen om te bewijzen dat die kinderen niet behekst zijn.’ ‘Dat zou ik graag doen, maar ik weet niet hoe,’ antwoordde ik (Tituba). ‘Dan ben je wel de enige. Je hoeft alleen een taart voor ze te bakken, maar in plaats van het meel met water te kneden, moet je er urine in doen. En als je hem in de oven gebakken hebt, dien je hem op.’ ‘Meesteres Sibley, viel ik haar in de rede, ‘met alle respect maar gaat u die kletspraat ergens anders verkopen.’
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.113
Hieruit blijkt dat Tituba dit voorstel veroordeelt. Ze vindt het onzin en in het boek komt ook nergens een moment voor waaruit blijkt dat ze die ‘witch cake’ werkelijk bakt.
Februari 1692: Other girls in the neighbourhood, including Ann Putnam and Elizabeth Hubbard join Betty Parris and Abigail Williams in having fits. They accuse Tituba, Sarah Good and Sarah Osborne of bewitching them.
Dat klopt ook in de roman worden die drie personen beschuldigd.
“Zeg ons wie jullie kwelt en we zullen jullie verlossen.’ Met een berekende aarzeling om hun woorden meer kracht bij te zetten zeiden ze: ‘Het is Tituba!’ In het tumult van mijn gevoelens hoorde ik hen andere namen roepen waarvan ik niet begreep waarom ze met de mijne in verband werden gebracht. ‘Het is Sarah Good! Sarah Osborne!”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.131
Dan worden de drie verhoord.
March 1-5 The three accused witches are examined in the Salem Village meetinghouse by magistrates John Hathorne and Jonathan Corwin. Tituba confesses to witchcraft. The three are sent to prison.
In het boek blijkt Tituba ook toe te geven dat ze heks is. Haar hele verhoor puilt uit van de zinnen dat de Duivel haar dingen dwong te doen.
“Heb je de Duivel ooit gezien? De Duivel heeft me opgezocht en beval me hem te dienen.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.149
Maryse Condé heeft de tekst van het originele verhoor gebruikt, dus dat is wel historisch verantwoord.
Daarna zijn er nog vele anderen beschuldigd en opgehangen: Bridget Bishop, Sarah Good, Elizabeth Howe, Susannah Martin, Rebecca Nurse, Sarah Wildes, George Burroughs, Martha Carrier, George Jacobs, John Proctor, Gilles Corey, Martha Corey, Mary Easty, Alice Parker, Mary Parker, Ann Prudeator, Margaret Scott, Wilmot Redd, Samuel Wardwell
En er zijn ook nog enkelen overleden in de gevangenis: Sarah Osborne, Roger Toothaker, Ann Foster en Lydia Dustin.
Veel van die dingen heeft Tituba niet meegekregen terwijl ze in de gevangenis zat. Alleen hoorde ze mensen dingen zeggen over een paar van die mensen: Rebecca Nurse, Gilles Corey, Martha Corey en Sarah Osborne.
“Rebecca Nurse en Martha Corey zijn gearresteerd!” Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 154
“Ik hoorde dat Sarah Osborne was gestorven.” Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.160
“Gilles Corey was doodgedrukt, hij werd op zijn rug in een veld gelegd terwijl zijn rechters steeds zwaardere stenen op zijn borst hadden gelegd.” Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.167
Daarna staat in de chronologie:
Mai 1693: Sir William Phipps orders the release of all accused witches remaining in jail, on payment of their fees.
En ook in de roman staat:
“In mei 1693 kondigde gouverneur Phipps, na toestemming vanuit London, een algemeen pardon af en de deuren van de gevangenis gingen open voor de beschuldigden van Salem.”
Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 170
Conclusie
Ja, het verhaal uit de roman klopt redelijk met het werkelijke verhaal in Salem. Alleen gaan Tituba en haar man John Indiaan volgens mijn historische bron op een gegeven moment een ‘witch cake’ met de urine van de meisjes die beschuldigen. In de roman komt er ook een keer iemand (Mary Sibley) haar advies geven om die ‘witch cake’ te bakken, maar ze verwerpt dat voorstel en in het boek komt nergens een moment voor dat ze die ‘witch cake’ ook werkelijk bakt. Misschien heeft de schrijfster dat feit eruit gelaten, om de eer van Tituba hoog te houden. Oftewel, ze heeft het misschien weggelaten omdat ze Tituba wilde afspiegelen als iemand die niet toegaf aan die verzinsels over hekserij en de Duivel. Deze theorie is misschien wel in strijd met het feit dat ze toegaf aan het bedrijven van hekserij en aan het feit dat haar verhoor vol met zinnen zat over die Duivel etc. Maar ze kon haar leven redden door daar toen aan mee te doen en dat is wel weer een goede rede om toch over de Duivel te praten
Eigen mening over het boek
Ik had mijn boek zo uit. Het was makkelijk leesbaar en je werd echt in de sfeer van dat boek gezogen. Door dit boek begrijp ik ook hoe moeilijk het moest zijn om zwart te zijn in die tijd. Je werd zo vreselijk behandeld, alsof je een ding was in plaats van een persoon. Het verhaal speelde zich af op twee totaal verschillende plekken en die hadden ook andere sferen: Barbados en Salem. In Barbados werd Tituba’s leven als slavin en zwarte vrouw vooral geaccentueerd en in Salem ging het vooral om Tituba als heks. Wat een naar leven heeft ze gehad, zeg! En Tituba zat in de minst machtige positie, wat verschrikkelijk. Maar ik vond het wel een mooi boek. Het was wel moeilijk om bij het onderzoek om fragmenten te vinden uit dit boek, want eigenlijk ging maar een klein gedeelte uit het boek over Salem, een derde deel ongeveer.
Waarom is/was er zo’n taboe op hekserij? (Toegift)
Echte heksen waren/zijn nooit slecht geweest. Het waren meestal oude vrouwen met veel wijsheid over het leven en de natuur zoals kruiden, edelstenen. Ze konden vaak mensen in hun buurt helpen of zelfs genezen van hun kwalen en gebruikten hun kennis eigenlijk altijd positief en niet om mensen pijn te doen. Tituba werd, nadat ze haar moeder en Yao verloor, verzorgd door Man Yaya. Je zou kunnen zeggen dat die een goede heks was, ze wist veel van de natuur en kruiden. Toen Tituba door haar werd verzorgd, heeft ze ook heel veel van de natuur geleerd en werd ze ook een goede heks.
“Toen ze me zagen sprong iedereen haastig in het gras om te knielen en ik voelde een dozijn eerbiedige en doodsbange ogen op me gericht. Ik stond versteld. Welke legenden waren er om mij heen ontstaan? Ze leken bang voor me te zijn. Waarom? Ik was de dochter van een gehangene, ik leefde als een kluizenaarster aan de moeras, zouden ze me niet eerder moeten beklagen dan vrezen? Ik begreep dat men vooral aan mijn band met Man Yaya dacht en bang voor haar was. Waarom toch? Had ze haar gave niet vooral gebruikt om goed te doen? Immer en altijd weer opnieuw goed te doen? Deze angst trof me als onrechtvaardig. Ze hadden me moeten ontvangen met vreugde- en welkomskreten! Ik zou hun kwalen verzacht en genezen hebben. Ik was gemaakt om te verzorgen, niet om af te schrikken.”
Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 24
25.000 jaar geleden, in de oude steentijd was de mens afhankelijk van de jacht om te overleven. Als men geen dieren ving had men geen voedsel(vlees), kleding(huiden) en wapens(beenderen). Men begreep nog weinig van de natuur en elk verschijnsel in de natuur maakte men tot een god/godin, dat heet animisme. Men geloofde dus in meerdere goden, maar er was er een het belangrijkst: de God van de jacht. Omdat de meeste dieren waarop men jaagde gehoornd waren werd de God van de jacht gehoornd afgebeeld. In die tijd begon dit op een religie te lijken, want om de natuur gunstig te stellen en om een goede jacht te krijgen ging men deze goden vereren. Men begon ook met magie te werken. Als men bijvoorbeeld een bizon wilde vangen, maakte men eerst een klein bizon-beeldje van klei en dan speelde men vervolgens dat die bizon werd aangevallen in de hoop dat het ook in het echt zou gebeuren. Die vorm van magie heet sympathetische magie. Of men speelde de bizon in rituelen na. Zo ontstonden er dus rituelen die bijv. de indianen nog steeds gebruiken. Naast de God van de jacht was er ook een Godin van de vruchtbaarheid. Die was ook heel belangrijk, want dankzij de vruchtbaarheid, konden er kinderen worden geboren en kon de stam voortbestaan. En dankzij de vruchtbaarheid werden er nieuwe dieren geboren om op te kunnen jagen. Ook hier omheen bestonden rituelen en beeldjes van parende dieren of van vrouwen met overdreven genitialiën.
De God van de Jacht & de Godin van de Vruchtbaarheid
De godin stond ook voor het voedsel om dat de vrouw haar kinderen voedde met melk. Op een gegeven moment ontwikkelde de landbouw zich en werd de Godin, die eerst even belangrijk was als de God, verder verheven. Ze waakte nu ook over de vruchtbaarheid van de oogst. Het jaar werd in die tijd in twee delen verdeeld. In de Zomer was de Godin het belangrijkst en werd er voedsel gekweekt en in de winter was men afhankelijk van de jacht, dus was de God weer belangrijker. Zo werden al die andere goden minder belangrijk en waren mannen en vrouwen gelijk. Het had zich langzamerhand tot een religie ontwikkeld en de mens verspreidde zich over de hele wereld dus overal kregen de goden andere namen, soms leken ze op elkaar en soms niet. Bijv. Zuid Engeland: Cerunnos (betekend letterlijk: De gehoornde), Noord-Engeland: Cerne.
De mens leerde dat men voedsel kon opslaan in de winter, dus werd de jacht minder belangrijk. De God werd nu meer een God van de natuur en van de Dood, De Godin werd nu naast een vruchtbaarheidsgodin ook een Godin van de Wedergeboorte. Die eigenschappen kregen ze erbij, omdat de mens ging geloven in een leven na de dood. In gemeenschappen kreeg nu een klein groepje de taak om de rituelen te leiden, omdat het er steeds meer werden. Dit werden de priesters/priesteressen ook wel wijzen of wicca genoemd.
Die groep werd erg belangrijk en ze moest kennis van allerlei dingen hebben: kruiden, magie en divinatie (= toekomst voorspellen). Ze waren vaak dokter, rechter, magiër en priester tegelijk. Zo had zich langzamerhand een religie ontwikkeld die de oude religie heet.
En toen kwam het Christendom op. Dat was eerst nog maar een klein groepje mensen. Het Christendom was ook een door mensen gemaakte religie, terwijl de oude religie echt op natuurlijke wijze was ontstaan. Het Christendom bleef de eerste duizend jaar nog in de minderheid. Het leek misschien niet zo, maar kwam omdat de leiders van dat land wel Christelijk waren. Paus Gregorius de Grote probeerde de massa te bekeren tot het Christendom door kerken te bouwen op de magische plekken in de oude religies, op de plaats van tempels. Maar de werklui waren ook heidenen, dus ze verwerkten stiekem ook hun eigen goden in de bouwwerken, zodat ze toch nog hun eigen goden konden vereren. Door het Christendom nog groter te maken veranderden ze De god van de Jacht en Dood in de Duivel en bestempelden ze de aanhangers van de oude religie als duivelaanbidders. Vandaar dat de duivel ook gehoornd is. Dus de duivel is een puur christelijk bedenksel. Er was ook nog geen sprake van een duivel in het oude testament, alleen in het nieuwe testament. En terwijl de Oude goden nog menselijk waren en ook slechte eigenschappen hadden. Kreeg de christelijke God alleen maar goede eigenschappen. Hij was niet zo menselijk als de oude goden.
Steeds verder werd de oude religie teruggedrongen. De aanhangers werden paganisten(betekent mensen die op het land leven) of heidenen(betekent mensen die op de heide leven) genoemd. Alles wat de paganisten deden werd verdraaid en tegen hen gebruikt. Ze gebruikten magie om vruchtbaarheid te bevorderen en de oogst doen toenemen, maar Christenen zeiden dat vee onvruchtbaar maakten en de oogsten verwoestten. Niemand kwam eigenlijk op het idee dat als de paganisten werkelijk deden wat de christenen zeiden, dat de paganisten zelf er ook onder zouden lijden. Een van de vruchbaarheidsrituelen was dat paganisten tussen het graan met een bezemsteel tussen hun benen rondsprongen om aan te geven hoe hoog het graan moest groeien. Maar de Christenen beweerden dat ze rondvlogen op hun bezemstelen en de oogst verwoestten. Dat beeld wordt tegenwoordig nog steeds in sprookjes gebruikt.
In 1484 stelde paus Innocentus zijn bul(=een soort geschrift) tegen hekserij op. Twee jaar later stelde twee Duitse monniken Kramer en Sprenger een absurd geschrift van anti-hekserij op: de Maleus Maleficarum, of te wel de Heksenkamer. Dit geschrift gaf instructies voor de vervolging van heksen. De hele universiteit keurde het boek af, maar door vervalsing kon het toch worden verspreid. Zo ontstond er gekte in heel Europa en in Amerika/New England. Overal werden mensen gedood, het sloeg helemaal nergens op. Alhoewel lang niet iedereen echt heks was zijn er wel veel paganisten gedood. Er werden in totaal ongeveer 9 miljoen mensen doodgemarteld, verbrand of opgehangen en na driehonderd jaar stopte de heksenjacht.
Maar na de heksenjacht was er nog steeds een beetje een taboe op heksen. Het was zo’n beladen woord geworden. Omdat vruchtbaarheid van groot belang was werden er bepaalde seksuele riten opgevoerd door heksen. En de Christenen verdraaide ook dat weer en daarom is er ook zo’n taboe op seks. Na het einde van de heksenjacht leek het alsof hekserij driehonderd jaar van de aardbodem was verdwenen, maar in feite gingen heksen in het geheim door in kleine groepjes, covens genaamd.
In 1951, toen eindelijk de laatste wetten over hekserij waren afgeschaft kwam Gerald Brousseau Gardner in beeld en schreef het boek: ‘Witchcraft Today.’ Zo kwamen er steeds meer heksen boven water en het is tegenwoordig ook de hardst groeiende religie ter wereld. Er zijn vele stromingen en het heeft geen vaste regels, maar in alle stromingen staat de verering van de natuur centraal. Veel mensen hebben er nog niet van gehoord omdat er nog steeds een beetje een taboe op zit, maar die verdwijnt gelukkig steeds meer.
Bronnenvermelding
Boeken:
- Buckland, Raymond. Hekserij zonder Geheimen. Haarlem: Altamira-Becht, 2002
- Condé, Maryse. Tituba, de zwarte heks van Salem. Haarlem: In de Knipscheer, 1989
- Hill, Frances. A delusion of Satan: the full story of the Salem witch trials. New York: Penguin Books, 1995
- Levack, Brian P. De heksenjacht in Europa 1450-1750. Nijmegen: Bandijk Boeken, 1991
- Marshall, Richard. Zwarte kunst: Mythologie en geschiedenis. Alphen a/d Rijn, 1996
Sites:
http://users.pandora.be/luc.klaps/heksenjacht.htm
Inleiding
Samenvatting van het boek
Onderzoek
Conclusie
Eigen mening over het Boek
Waarom is/was er zo’n taboe op hekserij? (Toegift)
Bronnenvermelding
Inleiding
Ik heb voor dit boek gekozen, omdat het onderwerp me aansprak: de heksenvervolging. Ik weet al heel veel van de historie van de hekserij, maar niet zo zeer van deze tijdsperiode. Maar wel van de tijd voordat het Christendom opkwam. Er was toen al een vorm van hekserij genaamd: de oude religie. En na de heksenvervolgingen, een tijdje daarna, kwamen er ook weer mensen op, die al die tijd in het geheim de rituelen hebben doorgegeven, waaronder Dr. Gerald Gardner, die nieuw leven blies in de Hekserij. Maar meer daarover in de toegift aan het eind van dit onderzoek. Hoe ik dit allemaal weet? Dat komt doordat ik me zelf vier jaar geleden ben gaan verdiepen in de Hekserij. En dat is nu mijn religie geworden. Misschien is het geen echte religie, maar een manier van leven. Men gaat uit van een mannelijke en vrouwelijke kracht, een God en een Godin, die overal in de natuur en ook in de mens zelf aanwezig is. Heksen vieren ook hun feestdagen die het ritme van de natuur accentueren. Het begin van de vier seizoenen en vier feesten met een Keltische oorsprong daar tussenin. Ook zijn er volle maansfeesten waarbij men zichzelf oplaadt met energie. Door mee te gaan met het ritme van de natuur wordt men zich bewust van het belang van de natuur en gaat er anders mee om. Dat is kort gezegd wat hekserij voor mij inhoud.
Samenvatting van het boek
Begin 17e eeuw wordt Tituba geboren op Barbados, een eiland in de Caribische zee. Ze is het gevolg van de verkrachting van haar moeder Abena door een Engelse Zeeman op een slavenschip dat vanuit Afrika naar Barbados voer. Op Barbados wordt Abena verkocht aan Darnell Davis, een rijke planter. Na een tijdje merkt hij dat Abena zwanger is en hij wil haar vervolgens niet meer op het landgoed zien. Ze moet bij Yao blijven, een andere slaaf en ze worden verliefd op elkaar. Tituba heeft een vrij gelukkige jeugd, maar op een dag als ze met haar moeder op pad gaat, wordt Abena verkracht door Darnell. Abena is zo boos dat ze Darnell verwondt met een mes. Hiervoor moet Abena boetedoen en ze wordt door Darnell opgehangen. Yao wordt hierna verkocht aan een andere blanke en pleegt onderweg zelfmoord. De ongelukkige 7-jarige Tituba wordt verjaagt en een oude vrouw, Man Yaya verzorgt haar haar jeugd en leert haar te communiceren met de doden, te genezen met kruiden en nog veel meer. Zo gaat Tituba van plantage naar plantage om zieken proberen te genezen. Op een dag komt ze John Indiaan tegen, een slaaf waar ze verliefd op raakt. Ze gaat bij hem wonen op het landgoed van Susanna Endicott. En Susanna verdenkt Tituba van hekserij, daarom maakt Tituba haar ziek. En voor Susanna overlijdt draagt ze John en Tituba over aan Samuel Parris, een dominee die hun mee naar Boston neemt. Hij heeft een vrouw Elizabeth en een dochter Betsey en hij verzorgt zijn nicht Abigail. Tituba kan het goed vinden met Betsey en Elizabeth, maar niet met Samuel en Abigail. In Boston kan Samuel geen werk vinden, maar op een dag krijgt hij een baan van de parochie aangeboden in het dorpje Salem. Dus verhuizen ze met zijn allen naar Salem. Tituba houdt veel kinderen uit het dorp daar een beetje bezig en ze vertelt verhalen aan hen. De kinderen wilden steeds verhalen over behekste mensen horen. Betsey wordt ziek en Tituba geeft haar een ritueel bad. Er ontstaan steeds meer speculaties rondom Tituba. De kinderen in Salem doen rare spelletjes zoals tarotkaarten leggen. Betsey wordt steeds zieker en op een dag tijdens het eten verstijft ze en als Tituba haar aanraakt schreeuwt ze. Later nog eens en toen deed Abigail mee. Samuel laat de dokter komen om te kijken of er iets aan de kinderen mankeert. Nee ze hebben geen medische klachten, dus wordt er vastgesteld dat ze in de greep van de Duivel zijn. De een na de ander volgen en gaan hysterisch doen: Anne Putnam, Mercy Lewis en Mary Walcott. Tituba, Sarah Good en Sarah Osborne worden gearresteerd en moeten de gevangenis in in afwachting van hun verschijning voor het gerecht. Tituba ‘bekent’ alles en daarom mag ze blijven leven, maar ze heeft wel een levenslange gevangenisstraf. In Salem hoort Tituba dat Rebecca Nurse en Martha Corey ook zijn gearresteerd. Daarna moest ze weer naar de gevangenis. Ze mag in de gevangenis voor de gevangenen koken en die afleiding houdt haar op de been. 1693 worden door gouverneur Phipps de beschuldigden van Salem weer vrijgelaten, maar Tituba moet nog 25 pond betalen voor haar verblijf in de gevangenis en die kan ze alleen maar betalen als ze in dienst gaat bij iemand die dat wil betalen. En dat wordt de jood Benjamin Cohen d’Azevedo hij heeft zijn vrouw verloren en Tituba moest voor zijn negen kinderen zorgen. Tituba laat zijn vrouw(=geest) voor hem verschijnen en hij is daar erg dankbaar voor. Ze krijgen daarom een seksuele relatie. Op een dag wordt het huis bekogeld met stenen en in brand gestoken, omdat ze worden gediscrimineerd, Tituba, een heks en Benjamin, een jood. Benjamin verliest al zijn kinderen. Hij vraagt aan Tituba of hij zijn kinderen nog een keer mag zien en hij zei dat god hem met de brand strafte omdat hij Tituba geen vrijheid gaf. Dus Tituba krijgt haar vrijheid en keert terug naar Barbados, want dat is haar droom. Daar komt ze in contact met een rebellenleider, Christopher die een opstand wil beginnen tegen de blanken. Ze raakt zwanger van hem. Later ontfermt ze zich over een jongen, Iphigene. De opstand komt steeds dichterbij en Iphigene gaat ook meedoen, maar ze worden verraden aan de blanken en op een nacht wordt hun hut in brand gestoken en worden ze doodgemarteld.
In het boek kwamen meerdere onderwerpen voor. Slavenhandel, racisme, heksenprocessen. Ik kies voor de heksenprocessen in Salem. Die spelen zich af in de 17e eeuw na Christus in de Verenigde Staten van Amerika. Er zijn meerdere plekken in Amerika die Salem heten, maar het Salem waar ik het over ga hebben ligt in Massachusets naast het stadje Salem Tegenwoordig heet het dorpje: Danvers
In de tijd waarin het verhaal zich afspeelt wonen er al veel blanken in Amerika. Het dorpje Salem bestaat ook uit bijna allemaal blanken. Die hebben relatief veel geld dus ook veel macht en ze zijn in de meerderheid . Tituba is zwart en ook nog eens een slavin, dus die heeft absoluut geen macht en geld. Ze moet werken voor blanke mensen in ruil voor eten en onderdak. Boven de blanken staat de geestelijkheid. Wat er door de kerk wordt gezegd moet worden gehoorzaamd. Als je niet christelijk bent, dan ben je heidens en word je al snel als heks gezien. Wanneer Tituba in dienst komt van Samuel Parris moet ze ook christen worden en krijgt ze les uit de bijbel.
Samuel: “De kleur van jullie huid is zeker een teken van jullie verdoemenis, maar zolang jullie onder mijn dak zijn, zullen jullie je gedragen als christenen! Kom bidden!”
Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 62
Onderzoeksvraag: Klopt het verhaal uit mijn historische roman met wat er in de werkelijkheid in Salem is gebeurt?
Voor mijn onderzoek gebruik ik vooral de ‘Chronology’ achter in het boek ‘A Delusion of Satan’ geschreven door Frances Hill. Daar staan alle feiten van de heksenprocessen in Salem op een rij.
1689: Samuel Parris and familie arrive in Salem Village.
Dat klopt, want in mijn boek staat.
“Enkele weken later berichtte Samuel Parris ons op knorrige toon dat hij het aanbod van een parochie had aangenomen en dat we vertrokken naar het dorp Salem, ongeveer twintig mijl bij Boston vandaan.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.79
Januari 1692: Parris’s daughter Betty and niece Abigail Williams begin acting strangely and babbling incoherently.
In mijn boek kwam dat tot uiting tijdens het avondeten een keer.
“Op een avond, na het eten, gleed Betsey helemaal stijf van haar stoel en bleef met gestrekte armen op de grond liggen. Haar ogen rolden in hun kassen en een grijns ontblootte haar melktanden. Ik (Tituba) schoot haar te hulp. Mijn hand had haar nog niet aangeraakt of ze kromp ineen en schreeuwde het uit. Ik was verbijsterd.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.102
Hier boven gedraagt alleen Betty zich nog raar. Abigail deed volgens dit boek later pas vreemd. Ze deed toen met Betty mee.
“Toen schreeuwde Betsey. Abigail stond eerst verbaasd naar haar te kijken… …Maar toen leek het alsof ze begreep wat er gaande was en als een waaghals die in de vijver springt zonder te weten wat de groene oppervlakte verbergt, liet ze zich op de grond vallen en begon even hard te brullen.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.104
In februari daarna bakten Tituba en John Indiaan een heksentaart:
Februari 1692: Parris’s Caribbean Indian slaves, Tituba and John Indian, bake a ‘witch cake’ with the girls’ urine to feed to the dog.
In mijn roman is er een moment dat ene Mary Sibley op haar afkomt en zegt:
“Luister, Tituba! Straks werpt die horde wolven zich op jou om je aan stukken te rijten! Ze zullen boven je staan likkenbaarden en zich haasten voordat het bloed stolt en zijn smaak verliest. Je moet je verdedigen om te bewijzen dat die kinderen niet behekst zijn.’ ‘Dat zou ik graag doen, maar ik weet niet hoe,’ antwoordde ik (Tituba). ‘Dan ben je wel de enige. Je hoeft alleen een taart voor ze te bakken, maar in plaats van het meel met water te kneden, moet je er urine in doen. En als je hem in de oven gebakken hebt, dien je hem op.’ ‘Meesteres Sibley, viel ik haar in de rede, ‘met alle respect maar gaat u die kletspraat ergens anders verkopen.’
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.113
Februari 1692: Other girls in the neighbourhood, including Ann Putnam and Elizabeth Hubbard join Betty Parris and Abigail Williams in having fits. They accuse Tituba, Sarah Good and Sarah Osborne of bewitching them.
Dat klopt ook in de roman worden die drie personen beschuldigd.
“Zeg ons wie jullie kwelt en we zullen jullie verlossen.’ Met een berekende aarzeling om hun woorden meer kracht bij te zetten zeiden ze: ‘Het is Tituba!’ In het tumult van mijn gevoelens hoorde ik hen andere namen roepen waarvan ik niet begreep waarom ze met de mijne in verband werden gebracht. ‘Het is Sarah Good! Sarah Osborne!”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.131
Dan worden de drie verhoord.
March 1-5 The three accused witches are examined in the Salem Village meetinghouse by magistrates John Hathorne and Jonathan Corwin. Tituba confesses to witchcraft. The three are sent to prison.
In het boek blijkt Tituba ook toe te geven dat ze heks is. Haar hele verhoor puilt uit van de zinnen dat de Duivel haar dingen dwong te doen.
“Heb je de Duivel ooit gezien? De Duivel heeft me opgezocht en beval me hem te dienen.”
Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.149
Maryse Condé heeft de tekst van het originele verhoor gebruikt, dus dat is wel historisch verantwoord.
Daarna zijn er nog vele anderen beschuldigd en opgehangen: Bridget Bishop, Sarah Good, Elizabeth Howe, Susannah Martin, Rebecca Nurse, Sarah Wildes, George Burroughs, Martha Carrier, George Jacobs, John Proctor, Gilles Corey, Martha Corey, Mary Easty, Alice Parker, Mary Parker, Ann Prudeator, Margaret Scott, Wilmot Redd, Samuel Wardwell
En er zijn ook nog enkelen overleden in de gevangenis: Sarah Osborne, Roger Toothaker, Ann Foster en Lydia Dustin.
“Rebecca Nurse en Martha Corey zijn gearresteerd!” Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 154
“Ik hoorde dat Sarah Osborne was gestorven.” Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.160
“Gilles Corey was doodgedrukt, hij werd op zijn rug in een veld gelegd terwijl zijn rechters steeds zwaardere stenen op zijn borst hadden gelegd.” Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag.167
Daarna staat in de chronologie:
Mai 1693: Sir William Phipps orders the release of all accused witches remaining in jail, on payment of their fees.
En ook in de roman staat:
“In mei 1693 kondigde gouverneur Phipps, na toestemming vanuit London, een algemeen pardon af en de deuren van de gevangenis gingen open voor de beschuldigden van Salem.”
Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 170
Conclusie
Ja, het verhaal uit de roman klopt redelijk met het werkelijke verhaal in Salem. Alleen gaan Tituba en haar man John Indiaan volgens mijn historische bron op een gegeven moment een ‘witch cake’ met de urine van de meisjes die beschuldigen. In de roman komt er ook een keer iemand (Mary Sibley) haar advies geven om die ‘witch cake’ te bakken, maar ze verwerpt dat voorstel en in het boek komt nergens een moment voor dat ze die ‘witch cake’ ook werkelijk bakt. Misschien heeft de schrijfster dat feit eruit gelaten, om de eer van Tituba hoog te houden. Oftewel, ze heeft het misschien weggelaten omdat ze Tituba wilde afspiegelen als iemand die niet toegaf aan die verzinsels over hekserij en de Duivel. Deze theorie is misschien wel in strijd met het feit dat ze toegaf aan het bedrijven van hekserij en aan het feit dat haar verhoor vol met zinnen zat over die Duivel etc. Maar ze kon haar leven redden door daar toen aan mee te doen en dat is wel weer een goede rede om toch over de Duivel te praten
Eigen mening over het boek
Waarom is/was er zo’n taboe op hekserij? (Toegift)
Echte heksen waren/zijn nooit slecht geweest. Het waren meestal oude vrouwen met veel wijsheid over het leven en de natuur zoals kruiden, edelstenen. Ze konden vaak mensen in hun buurt helpen of zelfs genezen van hun kwalen en gebruikten hun kennis eigenlijk altijd positief en niet om mensen pijn te doen. Tituba werd, nadat ze haar moeder en Yao verloor, verzorgd door Man Yaya. Je zou kunnen zeggen dat die een goede heks was, ze wist veel van de natuur en kruiden. Toen Tituba door haar werd verzorgd, heeft ze ook heel veel van de natuur geleerd en werd ze ook een goede heks.
“Toen ze me zagen sprong iedereen haastig in het gras om te knielen en ik voelde een dozijn eerbiedige en doodsbange ogen op me gericht. Ik stond versteld. Welke legenden waren er om mij heen ontstaan? Ze leken bang voor me te zijn. Waarom? Ik was de dochter van een gehangene, ik leefde als een kluizenaarster aan de moeras, zouden ze me niet eerder moeten beklagen dan vrezen? Ik begreep dat men vooral aan mijn band met Man Yaya dacht en bang voor haar was. Waarom toch? Had ze haar gave niet vooral gebruikt om goed te doen? Immer en altijd weer opnieuw goed te doen? Deze angst trof me als onrechtvaardig. Ze hadden me moeten ontvangen met vreugde- en welkomskreten! Ik zou hun kwalen verzacht en genezen hebben. Ik was gemaakt om te verzorgen, niet om af te schrikken.”
Bron: Tituba, de zwarte heks van Salem, pag. 24
25.000 jaar geleden, in de oude steentijd was de mens afhankelijk van de jacht om te overleven. Als men geen dieren ving had men geen voedsel(vlees), kleding(huiden) en wapens(beenderen). Men begreep nog weinig van de natuur en elk verschijnsel in de natuur maakte men tot een god/godin, dat heet animisme. Men geloofde dus in meerdere goden, maar er was er een het belangrijkst: de God van de jacht. Omdat de meeste dieren waarop men jaagde gehoornd waren werd de God van de jacht gehoornd afgebeeld. In die tijd begon dit op een religie te lijken, want om de natuur gunstig te stellen en om een goede jacht te krijgen ging men deze goden vereren. Men begon ook met magie te werken. Als men bijvoorbeeld een bizon wilde vangen, maakte men eerst een klein bizon-beeldje van klei en dan speelde men vervolgens dat die bizon werd aangevallen in de hoop dat het ook in het echt zou gebeuren. Die vorm van magie heet sympathetische magie. Of men speelde de bizon in rituelen na. Zo ontstonden er dus rituelen die bijv. de indianen nog steeds gebruiken. Naast de God van de jacht was er ook een Godin van de vruchtbaarheid. Die was ook heel belangrijk, want dankzij de vruchtbaarheid, konden er kinderen worden geboren en kon de stam voortbestaan. En dankzij de vruchtbaarheid werden er nieuwe dieren geboren om op te kunnen jagen. Ook hier omheen bestonden rituelen en beeldjes van parende dieren of van vrouwen met overdreven genitialiën.
De God van de Jacht & de Godin van de Vruchtbaarheid
De godin stond ook voor het voedsel om dat de vrouw haar kinderen voedde met melk. Op een gegeven moment ontwikkelde de landbouw zich en werd de Godin, die eerst even belangrijk was als de God, verder verheven. Ze waakte nu ook over de vruchtbaarheid van de oogst. Het jaar werd in die tijd in twee delen verdeeld. In de Zomer was de Godin het belangrijkst en werd er voedsel gekweekt en in de winter was men afhankelijk van de jacht, dus was de God weer belangrijker. Zo werden al die andere goden minder belangrijk en waren mannen en vrouwen gelijk. Het had zich langzamerhand tot een religie ontwikkeld en de mens verspreidde zich over de hele wereld dus overal kregen de goden andere namen, soms leken ze op elkaar en soms niet. Bijv. Zuid Engeland: Cerunnos (betekend letterlijk: De gehoornde), Noord-Engeland: Cerne.
De mens leerde dat men voedsel kon opslaan in de winter, dus werd de jacht minder belangrijk. De God werd nu meer een God van de natuur en van de Dood, De Godin werd nu naast een vruchtbaarheidsgodin ook een Godin van de Wedergeboorte. Die eigenschappen kregen ze erbij, omdat de mens ging geloven in een leven na de dood. In gemeenschappen kreeg nu een klein groepje de taak om de rituelen te leiden, omdat het er steeds meer werden. Dit werden de priesters/priesteressen ook wel wijzen of wicca genoemd.
En toen kwam het Christendom op. Dat was eerst nog maar een klein groepje mensen. Het Christendom was ook een door mensen gemaakte religie, terwijl de oude religie echt op natuurlijke wijze was ontstaan. Het Christendom bleef de eerste duizend jaar nog in de minderheid. Het leek misschien niet zo, maar kwam omdat de leiders van dat land wel Christelijk waren. Paus Gregorius de Grote probeerde de massa te bekeren tot het Christendom door kerken te bouwen op de magische plekken in de oude religies, op de plaats van tempels. Maar de werklui waren ook heidenen, dus ze verwerkten stiekem ook hun eigen goden in de bouwwerken, zodat ze toch nog hun eigen goden konden vereren. Door het Christendom nog groter te maken veranderden ze De god van de Jacht en Dood in de Duivel en bestempelden ze de aanhangers van de oude religie als duivelaanbidders. Vandaar dat de duivel ook gehoornd is. Dus de duivel is een puur christelijk bedenksel. Er was ook nog geen sprake van een duivel in het oude testament, alleen in het nieuwe testament. En terwijl de Oude goden nog menselijk waren en ook slechte eigenschappen hadden. Kreeg de christelijke God alleen maar goede eigenschappen. Hij was niet zo menselijk als de oude goden.
Steeds verder werd de oude religie teruggedrongen. De aanhangers werden paganisten(betekent mensen die op het land leven) of heidenen(betekent mensen die op de heide leven) genoemd. Alles wat de paganisten deden werd verdraaid en tegen hen gebruikt. Ze gebruikten magie om vruchtbaarheid te bevorderen en de oogst doen toenemen, maar Christenen zeiden dat vee onvruchtbaar maakten en de oogsten verwoestten. Niemand kwam eigenlijk op het idee dat als de paganisten werkelijk deden wat de christenen zeiden, dat de paganisten zelf er ook onder zouden lijden. Een van de vruchbaarheidsrituelen was dat paganisten tussen het graan met een bezemsteel tussen hun benen rondsprongen om aan te geven hoe hoog het graan moest groeien. Maar de Christenen beweerden dat ze rondvlogen op hun bezemstelen en de oogst verwoestten. Dat beeld wordt tegenwoordig nog steeds in sprookjes gebruikt.
In 1484 stelde paus Innocentus zijn bul(=een soort geschrift) tegen hekserij op. Twee jaar later stelde twee Duitse monniken Kramer en Sprenger een absurd geschrift van anti-hekserij op: de Maleus Maleficarum, of te wel de Heksenkamer. Dit geschrift gaf instructies voor de vervolging van heksen. De hele universiteit keurde het boek af, maar door vervalsing kon het toch worden verspreid. Zo ontstond er gekte in heel Europa en in Amerika/New England. Overal werden mensen gedood, het sloeg helemaal nergens op. Alhoewel lang niet iedereen echt heks was zijn er wel veel paganisten gedood. Er werden in totaal ongeveer 9 miljoen mensen doodgemarteld, verbrand of opgehangen en na driehonderd jaar stopte de heksenjacht.
Maar na de heksenjacht was er nog steeds een beetje een taboe op heksen. Het was zo’n beladen woord geworden. Omdat vruchtbaarheid van groot belang was werden er bepaalde seksuele riten opgevoerd door heksen. En de Christenen verdraaide ook dat weer en daarom is er ook zo’n taboe op seks. Na het einde van de heksenjacht leek het alsof hekserij driehonderd jaar van de aardbodem was verdwenen, maar in feite gingen heksen in het geheim door in kleine groepjes, covens genaamd.
In 1951, toen eindelijk de laatste wetten over hekserij waren afgeschaft kwam Gerald Brousseau Gardner in beeld en schreef het boek: ‘Witchcraft Today.’ Zo kwamen er steeds meer heksen boven water en het is tegenwoordig ook de hardst groeiende religie ter wereld. Er zijn vele stromingen en het heeft geen vaste regels, maar in alle stromingen staat de verering van de natuur centraal. Veel mensen hebben er nog niet van gehoord omdat er nog steeds een beetje een taboe op zit, maar die verdwijnt gelukkig steeds meer.
Bronnenvermelding
Boeken:
- Buckland, Raymond. Hekserij zonder Geheimen. Haarlem: Altamira-Becht, 2002
- Condé, Maryse. Tituba, de zwarte heks van Salem. Haarlem: In de Knipscheer, 1989
- Hill, Frances. A delusion of Satan: the full story of the Salem witch trials. New York: Penguin Books, 1995
- Levack, Brian P. De heksenjacht in Europa 1450-1750. Nijmegen: Bandijk Boeken, 1991
- Marshall, Richard. Zwarte kunst: Mythologie en geschiedenis. Alphen a/d Rijn, 1996
Sites:
http://users.pandora.be/luc.klaps/heksenjacht.htm
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
H.
H.
Goede heldere samenvatting. En een overzichtelijk werk. Als ik een punt kon geven zou het een 8,5-9,0 zijn
9 jaar geleden
Antwoorden