Het stenen bruidsbed door Harry Mulisch

Harry Mulisch, het stenen bruidsbed

Zakelijke gegevens
Auteur: Harry Mulisch
Titel: Het stenen bruidsbed, Amsterdam, De Bezige Bij, 2002, 38e druk (Oorspr. Uitg. Amsterdam, de Bezige Bij, 1959)
Genre: Psychologische roman met veel verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog en de slag bij Troje.

Samenvatting
De Amerikaan Norman Corinth, die heeft gediend in het leger tijdens de Tweede Wereldoorlog, vertrekt naar Dresden, daarbij zijn ziekelijke vrouw achterlatend, om een tandartsencongres in Dresden, dat dan bij de DDR hoort, bij te wonen. Corinth was betrokken bij het bombardement op Dresden en, naar later blijkt, ook bij de massamoord op de onschuldige stedelingen die in de rivier waren gesprongen. Door een crash met zijn vliegtuig tijdens de oorlog, is hij verminkt in zijn gezicht als het gevolg van brandwonden.
Wanneer hij in Dresden aankomt, ontmoet hij Hella Viebahn, een gids, tot wie hij zich onmiddellijk aangetrokken voelt. Ze neemt hem mee naar de ruimte waar alle genodigden zich hebben verzameld. De stad ligt nog steeds in puin.
Hij wordt naar een pension gebracht en ontmoet daar Ludwig, de pensionhouder. Corinth drinkt wat en wordt herinnerd aan de gebeurtenissen van dertien jaar eerder, tijdens het bombardement (Zang I). Hij vertrekt naar het congres, maar het kan hem niet bekoren en hij verlaat de zaal. Samen met Hella en Schneiderhahn, die hij heeft ontmoet en met wie hij heeft gefilosofeerd over het begrip “tijd”, vertrekt hij naar een dorpscafé. Daar horen ze een ontroerend verhaal over het bombardement. Schneiderhahn vertelt dat hij heeft gevochten aan het front, waardoor Corinth en Hella menen dat hij een nazi-officier was. Hella wordt plotseling ziek en de twee vertrekken terug naar het hotel. Daar gaan ze met elkaar naar bed, terwijl er ondertussen meer herinneringen naar boven komen (Zang II). Hierna is Corinths lust bekoeld en hij richt zich op een ander meisje, de achttienjarige Karin. Ook heeft hij een woordenwisseling met Schneiderhahn over of hij nu wel of niet in Duitsland was tijdens de oorlog en bij wie hij nou hoorde. Schneiderhahn biecht op dat hij officier was in een concentratiekamp, hoewel dit later niet waar blijkt te zijn. Corinth raakt zodanig in de war, dat hij maar met moeite weer terug in het pension komt. Op zijn kamer beleeft hij opnieuw herinneringen (Zang III). Later komt Eugène, een vijftienjarige jongen, hem een bericht brengen van Schneiderhahn, waaruit blijkt dat de man niets te maken had met de nazi’s. Corinth wordt verschrikkelijk kwaad, “leent” de auto van zijn chauffeur Günther en rijdt ermee naar Schneiderhahns verblijfplaats. Daar slaat hij de man in elkaar, waarna hij de auto in de prak rijdt en in brand steekt. Hij haalt een artikel uit zijn zak, van ene meneer Krschoswky, die zichzelf heeft opgehangen in het pension en leest het. Het gaat over de ontdekking van Troje.

Verteltechniek
Ruimte
Het verhaal speelt zich grotendeels in Dresden, Duitsland af, behalve het eerste deel, dat zich in Baltimore, Amerika afspeelt. Waarschijnlijk vinden de gebeurtenissen plaats ergens tussen 1956 en 1958, de tijd waarin het boek geschreven is. Het verhaal duurt maar een paar dagen, tijdens het tandartsencongres en verloopt grotendeels chronologisch. Hier en daar komen er “Zangen” voor, drie in totaal, flashbacks die vertellen over de gebeurtenissen tijdens het bombardement op Dresden. De zangen zijn geschreven met de Homerische zangen als voorbeeld. Er is geen sprake van tijdsprongen of versnellingen.

Verhaalfiguren
Norman Corinth, de Amerikaanse tandarts, is een karakter, want we komen veel over hem te weten in de loop van het verhaal. Hij heeft Dresden gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog en is daarbij verminkt geraakt aan zijn gezicht. Hij verleidt Hella Viebahn, maar laat haar daarna links liggen, haar gebroken achterlatend. Hij ondergaat een ontwikkeling in de loop van het verhaal: eerst vindt hij Hella aantrekkelijk, dan is hij met haar naar bed geweest en is ze ineens niet meer interessant.

Hella Viebahn ontmoet Corinth op het tandartsencongres, ze lijkt iets van een gastvrouw te zijn. Corinth voelt zich tot haar aangetrokken en weet haar in bed te krijgen. Hella wordt verliefd op hem, want nadat hij haar genegeerd heeft, is ze wanhopig en huilt zichzelf bijna in slaap. In de oorlog heeft ze in een concentratiekamp. Ze is een karakter, want we krijgen veel mee van haar karakter en de verandering die er plaatsvindt.

Herr Schneiderhahn is ook op het congres. Corinth verdenkt hem ervan dat hij nazi-officier is geweest in een concentratiekamp, misschien wel het kamp waar Hella gezeten heeft. Hij probeert de waarheid uit hem te krijgen, maar wanneer hij verneemt dat de man helemaal niet in Duitsland was in de oorlog, wordt hij zo kwaad dat hij hem in elkaar slaat. Het lijkt erop dat Schneiderhahn Hella ook wel aantrekkelijk vindt, want zo nu en dan legt hij zijn hand op haar been e.d. Hij is een type met enkele vaste eigenschappen, zoals zijn neiging om te liegen.

Verhaalperspectief
Er is sprake van een personale verteller, bijvoorbeeld op pagina 25: “Hij nam zijn hoed af, draaide zich om en het licht trok zijn gezicht vol plooien en ook in een vragende uitdrukking terwijl hij dacht, daar ben ik weer, en keek waar het huis naar keek.”

Titelverklaring
“Het stenen bruidsbed” slaat op het bed dat hij met Hella deelde. Eerst waren ze beiden vol hartstocht, maar later verkillen zijn gevoelens, vindt hij haar niet interessant meer en laat haar in de steek. Wanneer hij met haar naar bed gaat, denkt hij: “iedere keer is de eerste”, vandaar dat het bed een bruidsbed, het bed waarin de bruid en bruidegom voor het eerst seksuele omgang hebben, genoemd. Corinth verliest zijn interesse echter en laat Hella berooid achter, waarmee het bruidsbed in koud steen verandert.

Schrijfstijl
“Het stenen bruidsbed” is doorspekt met beeldspraak, personificaties en meer van dat soort dingen: op bladzijde 9 staat er bijvoorbeeld “de zon lag op het tafellaken…” Dit maakt het lezen van dit toch al moeilijk leesbare verhaal er niet makkelijker op. Sommige beschrijvingen komen me heel vreemd voor. Zo staat er ergens “zijn gezicht werd dik en van vlees”, dan kan ik me niet zo gauw voorstellen wat daarmee bedoeld wordt. Toch was het een boeiend boek om te lezen met al zijn voor mij onbegrijpelijke symbolen en beeldspraak. Het lastige taalgebruik maakte het verhaal niet langdradig of onbegrijpelijk, want het was niet zó moeilijk dat een diepe concentratie nodig was. Als je het verhaal snel las, begreep je nog steeds waar het over ging: het enige wat je miste was de diepere betekenis. Wel ik had moeite de dialogen te volgen, soms had ik zelfs het gevoel dat de personages langs elkaar heen praatten.

Als laatst wil ik zeggen dat er ook wel humor in het verhaal zat. Op blz. 68 en 69 staat in een gesprek over de gebeurtenissen tijdens het bombardement op Dresden, het volgende:
“... Ik kon hem niet helpen, ik wist niet waar hij was, en waar ik zelf was. Vraagt u hem maar, een uur lang heeft het bloed over zijn gezicht gegutst, en hij wist niet of het van hemzelf was of van die ander: een leraar grieks,” zei zij, alsof zij zeggen wilde: dat komt er van.
“En uzelf?” vroeg Hella met grote ogen, alsof alles nog mogelijk was, de afloop onzeker, alsof de tranen in haar ogen zouden springen, wanneer de vrouw zou zeggen: Ik was op slag dood.”

Beoordeling
Ik vond het verhaal aangrijpend en heel diepzinnig. Ik wil wedden dat ik lang niet alle symbolen in het boek begrepen heb. Ook vond ik de afwisseling tussen de het hoofdverhaal en de oorlogsherinneringen (de zangen) erg leuk. Het was grappig om te zien hoe oorlogsmisdaden op dezelfde manier beschreven en daarmee vergeleken worden met de epische gedichten van Homerus.
De passage die me het meest aanspreekt is wanneer de man en de vrouw met het houten been vertellen over het bombardement op de stad. Het was een mooi verhaal dat ze vertelden en ook het enige dat me volledig duidelijk was aan het boek.
De diepzinnige symboliek van het boek zorgde er echter ook voor dat ik het verhaal nauwelijks begreep. Wie was de hoofdpersoon? Had hij eigenlijk nog wel gevoelens? Waarom deed hij wat hij deed? Dat zijn allemaal vragen die zijn blijven hangen, zelfs toen ik het boek al uit had. Ook vond ik het einde nogal abrupt. Er was nog helemaal geen conclusie bereikt: niets was afgesloten. Maar wat was er eigenlijk om afgesloten te worden? Ook een compleet raadsel. Het was niet echt een bevredigend boek om te lezen als je met zo veel vragen blijft zitten. De personages waren me overigens ook totaal onherkenbaar, ze hadden bijna niets, behalve Hella Viebahn misschien, waarmee ik me kon identificeren. Vooral Corinth niet. Hij lijkt wel een gevoelloze robot.
Ook vond ik de dialogen erg moeilijk te volgen en sommige gesprekken waren ook te gedetailleerd. Zo wordt de lezer op den duur vergast op een verhaal over “canonieke en apocriefe geschiedenis” wat (wat mij betreft) niets toevoegt aan het verhaal.
Het thema van het boek is, als ik het goed heb, de verwoesting die oorlog met zich mee brengt. Dat kan je zien aan de troosteloze ruïnes van Dresden, een stad die vroeg het “Florence van de Elbe” genoemd werd. Corinth heeft daaraan meegewerkt. Het thema sprak me wel aan, maar het is op zo’n aparte manier uitgewerkt dat ik er niet echt affiniteit mee had. De gebeurtenissen vond ik maar raar, de gesprekken veelal ook. En er was ook geen oplossing voor het probleem, welke dat dan ook zou mogen zijn.
De personages waren, zoals ik al zei, niet erg herkenbaar voor mij. Alleen Frau Viebahn vond ik wel sympathiek, omdat ze zo kwetsbaar was. Ze had in een concentratiekamp gezeten en kon daar duidelijk nog door overstuur raken. Zij was bijna de enige die emotie toonde en een echt mens leek te zijn, door haar kwetsbaarheid, liefde en jaloezie.
Het taalgebruik was niet zo moeilijk, er waren geen lange zinnen. Wel stonden er zo nu en dan vreemde constateringen in het boek: “Zijn gezicht werd dik en van vlees.” Knap, ik dacht dat dat sowieso zo was. Het taalgebruik was dus niet de oorzaak van de moeilijke leesbaarheid van het boek.
Mijn eindoordeel: het “Stenen Bruidsbed” was een apart boek, waar je makkelijk doorheen komt maar na afloop nog steeds niets van begrijpt. Toch vond ik het interessant om te lezen en ook verrassend, omdat het zo totaal anders is dan de begrijpelijke verhalen die ik normaal lees. Daarom wil ik het boek aanraden aan mensen die houden van afwisseling in hun boekkeus en die van schimmige boeken houden.

Plaats in de literatuurgeschiedenis
Wanneer is het werk voor het eerst gepubliceerd?
In 1959.

Wat weet ik van de schrijver?
Harry Mulisch werd op 29 juli 1927 geboren in Haarlem als zoon van een Oostenrijkse militair en bankdirecteur en de dochter van een Joodse bankier. Hij werd in het Nederlandse en Duits opgevoed. In 1936 scheidden zijn ouders, waarna zijn moeder eerst naar Amsterdam verhuisde en vervolgens vertrok naar Californië, de VS. Mulisch ging van 1933 tot 1939 naar een particulier instituut, waar hij schrijven leerde en zijn eerste verhaal schreef, De pottebakker.
In 1939 begon de Tweede Wereldoorlog. Tijdens deze oorlog wist vader Mulisch zijn zoon en ex-vrouw uit de concentratiekampen te houden door zijn connecties, want hij werkte bij Lippmann, Rosenthal & Co, ook wel de “Duitse roofbank” genoemd, die in opdracht van de nazi’s ingenomen Joodse bezittingen moest “beheren”. Zo was Mulisch zoon van een collaborateur, een Joodse vrouw en kleinzoon van slachtoffers (zijn groot- en overgrootmoeder werden wel naar een kamp weggevoerd). Dit was een vreemde situatie en werd later een belangrijk thema in zijn literaire werk.
Schrijvers die invloed hadden op Mulisch, zijn Edgar Allan Poe, Thomas Mann, Dostojevski en Jorge Luis Borges.
Hij overleed op 30 oktober 2010, op 83-jarige leeftijd.

Wat weet je van de tijd toen het werk werd geschreven?
Het boek is gepubliceerd in 1959, zo’n 14 jaar na de Tweede Wereldoorlog. Er was veel opspraak over oorlogsmisdadigers: velen wilden gerechtigheid, anderen wilden de oorlog het liefst vergeten.

In hoeverre is dit werk typerend voor de schrijver?
“Het stenen bruidsbed” heeft, net als veel andere boeken van Harry Mulisch, de Tweede Wereldoorlog als onderwerp. Ook is zijn schrijfstijl vergelijkbaar met andere boeken en is het terugkerende motief de tijd. De tijd is vaker een belangrijk onderwerp in zijn boeken. Dus dit werk is aardig typerend voor de schrijver.

In hoeverre is dit werk typerend voor de tijd (stroming) waarin het is ontstaan?
De Tweede Wereldoorlog was net afgelopen en lag vers in de herinnering. “Het stenen bruidsbed” is typerend voor deze tijd, omdat er toen veel ophef was over oorlogsmisdadigers (zoals Corinth). Harry Mulisch legt ontreddering en verwoesting in zijn boeken, die beide overheersten in die jaren.