Algemene gegevens
“Joe Speedboot”
Tommy Wieringa
Boekverslag #4

2. Primaire gegevens van het gelezen werk

2.1. Naam van de auteur (zie titelpagina).

Tommy Wieringa

2.2. Titel van het werk (zie titelpagina).

Joe Speedboot

2.3. Indien aanwezig: de ondertitel (zie titelpagina).

Ondertitel niet aanwezig

2.4. Jaartal eerste druk (zie copyrights).

2005

2.5. Aantal bladzijden van het boek.

316

3. Verantwoording keuze en verwachting

3.1. Verantwoording keuze

Ik heb voor het boek Joe Speedboot gekozen omdat de titel me vaag bekend voorkwam en ik het mij meende te herinneren als een goed boek. Later bedacht ik mij dat er tijdens één van de lessen Nederlands over dit boek is gesproken. Toen ik het boek uit de kast pakte sloeg ik het op een willekeurige bladzijde open en las het volgende citaat:


“er werden nog twee of drie meisjes verliefd op Engel en zo was hij vanuit het niets en zonder er ook maar iets voor te hebben gedaan de absolute prijsbok van het schoolplein. Zijn zakken puilden uit van de briefjes waarin met zenuwachtige vingers rode harten waren gestanst. Op eentje stond: 'I love joe.' Engel gaf het aan Joe. 'Verkeerd bezorgd', zei hij.”

pagina 73

Wat direct voor een glimlach op mijn gezicht zorgde. Voor mij de doorslag om dit boek te kiezen voor mijn vierde boekverslag.

3.2. Verwachting

Omdat ik al verschillende meningen over Joe Speedboot gehoord had, verwachtte ik een interessant, prettig lezend en kwalitatief goed boek. Na het lezen van de eerste bladzijde ging ik er al van uit dat ik dit boek zonder moeite uit zou lezen. Het boeide meteen.

4. Korte samenvatting van de inhoud

Op zijn dertiende raakt Fransje in coma doordat hij overreden werd door een grasmaaier. Wanneer hij 220 dagen later wakker wordt (inmiddels veertien) kan hij enkel zijn rechterarm nog gebruiken. In zijn dorp komt een tijdje na zijn ontwaken een nieuwe jongen met zijn gezin te wonen. Zijn naam is Joe Speedboot. Dit is niet zijn echte naam, maar deze wilt hij ook niet vertellen. Fransje raakt bevriend met Joe en tevens met Engel Eleveld en Christof Maandag.

PJ (Picolien Jane) komt met haar gezin in hun dorp Lomark wonen. Zij komt uit Zuid-Afrika en is een erg mooi meisje. Dit zorgt ervoor dat alle jongens, inclusief Fransje, verliefd op haar zijn. Wanneer Joe te horen krijgt dat haar moeder vaak naakt in haar ommuurde tuin loopt, bouwt hij samen met Engel, Christof en Fransje een vliegtuig om haar te bespieden. Joe, erg geinteresseerd in zulke wetenschappen, krijgt dat vliegtuig na enkele maanden zo ver dat het werkelijk opstijgt en vliegt.

Toen Joe aankwam in Lomark overleed zijn vader door een tragisch ongeluk. Zijn moeder hertrouwd echter met een Egyptenaar, wiens naam Mahfouz is. Hij besteed zijn tijd in Lomark aan het bouwen van een boot, gaat deze uitproberen en komt nooit meer terug. Joe’s moeder is ontroostbaar.

Na zijn examen moet Fransje van zijn vader briketten persen. Hier vind hij veel voldoening in, maar hij komt er na een tijd achter dat zijn vader de geperste briketten nooit verkocht heeft en daar altijd over tegen hem gelogen heeft. Op dat moment besluit Fransje om het eerder afgeschoten plan van Joe, namelijk professioneel armworstelaar te worden, toch in uitvoering te brengen.

Tijdens één van zijn toernooien is PJ mee. Het gaat niet goed tussen haar en haar vriend. Een nacht later zijn zij en Joe een stel. Wanneer ze thuiskomen van bovengenoemd toernooi is Engel Eleveld door een ongeluk overleden. PJ’s ex heeft een boek geschreven over het slechte verleden van PJ. Ze zou boulimia hebben gehad en meerdere malen vreemd gaan. Dit blijkt wanneer ze in haar relatie met Joe vreemdgaat met Fransje. Samen komen ze tevens achter Joe’s echte naam, Achiel Stephaan. Niet vreemd dat hij dat verborgen hield, zo vinden zij.

Joe gaat op een verbouwde shovel meedoen aan Paris-Dakar. Wanneer hij weg is gaat PJ nogmaals vreemd met Fransje.

De relatie tussen PJ en Joe duurt niet lang. PJ gaat nogmaals vreemd, ditmaal met Christof en raakt in verwachting van hem. Ze trouwen, maar dit weerhoudt haar er niet van om op haar oude dag nog steeds vreemd te gaan met Fransje.

(Zelf geschreven)

5. De relatie tussen tekst en auteur

Toen Tommy Wieringa rond zijn tiende naar de Vrije school in Zutphen ging kreeg hij te horen dat er een jongen niet was omdat hij een ernstig ongeluk had gekregen en in coma lag. Evenals Fransje kwam hij er ook weer bovenop, al zat hij tevens de rest van zijn leven aan een rolstoel gekluisterd en was hij nauwelijks verstaanbaar. 25 jaar na dat moment besloot Wieringa dat hij de uitgelezen persoon was om dienst te doen als hoofdpersoon in zijn nieuwe roman. In feite kon je dus zeggen dat Wieringa de zelfde functie in het verhaal had als een willekeurig klasgenootje van Fransje, aangezien niet bekend is hoe de band tussen Wieringa en zijn bewielde klasgenoot was.

Tommy Wieringa is niet zelf opgegroeid in een bekrompen Nederlands dorp als Lomark. Hij bracht het grootste gedeelte van zijn jeugd door op de Antillen.


6. De analyse

6.1. Genre

Zowel op de achterflaptekst als in verschillende verschenen recensies wordt Joe Speedboot een ontwikkelingsroman genoemd. Dit is ook duidelijk te merken, in het boek staat de ontwikkeling van Fransje vanaf het moment dat hij wakker wordt uit zijn coma tot het einde van het boek centraal.

6.2. Titel en ondertitel

De titel van dit werk is ‘Joe Speedboot’, de naam van de jongen die dan wel niet de hoofdpersoon is, maar wel de drijvende kracht achter het verhaal. Bijna altijd uit zijn beslissingen volgen de acties. Daarbij komt dat hij de persoon is die door vrijwel iedereen in het boek bewonderd, ja zelfs aanbeden wordt.

6.3. Motto en opdracht

“Er wordt gezegd dat de samoerai een tweevoudige Weg heeft van het penseel en het zwaard.

- Miyamoto Mushashi

Dit komt in de opbouw van het boek duidelijk terug. De eerste twee grote delen van de roman heten ‘Penseel’ (verwijzend naar de schrijfdrang van Fransje) en ‘Zwaard’ (verwijzend naar zijn arm en dus de worstelgevechten, de strijd.)

Fransje is een groot fan van Miyamoto Mushashi, de oude samoeraistrijder. Hij haalt diverse citaten van hem aan en mede door zijn boek heeft hij het ongeluk gekregen waardoor hij in coma raakte.

6.4. Motieven, onderwerp en hoofdgedachte

6.4.1. Motieven

Driehoeksverhoudingen

Een steeds terugkomend onderdeel in Joe Speedboot zijn de driehoeksverhoudingen/-verbindingen. Allereerst wordt er over gesproken tijdens de bouw van het vliegtuig:

‘De driehoek betekent een vaste constructie, meetkundig gezien, zei hij. Een vierhoek beweegt, die gaat schuiven. De driehoek is de basis van elke vaste constructie.’ (blz. 61)

Later in het verhaal komt dit terug wanneer Fransje de liefde tussen Joe en PJ beschrijft, aangezien hij vindt dat ze de driehoeksconstructie tussen hen hebben verbroken. Er wordt ook nog over dit motief gesproken bij de grafkist van Engel als Fransje opmerkt dat Joe, Christof en hij weer in dezelfde driepuntsverbinding staan als toen Engel nog niet tot hun vriendenkring behoorde. Dit motief komt als laatste terug na het gepleegde verraad door PJ om Joe’s echte naam te achterhalen. Fransje denkt:

‘Joe staat nu alleen tegenover een nieuwe driepuntsverbinding van een vrouw zonder geweten.’ (blz. 287)

Beweging en stilstand

In Joe Speedboot lijkt een tegenstelling te bestaan tussen Fransje die voor de stilstand staat en Joe die voor de beweging staat. Dit is uiteraard heel letterlijk op te vatten; Fransje kan niet lopen en Joe wel, maar het is natuurlijk veel mooier om dit iets symbolischer te bekijken. Joe is altijd al geobsedeerd door beweging geweest. Dit wordt letterlijk gezegd in de roman:

‘Joe’s obsessies gingen altijd over beweging. Beweging aangedreven door de verbrandingsmotor.’ (blz. 249)

Fransje daarintegen traint zichzelf in de kunst van het verstenen, het volledig tot stilstand komen van zijn eigen lichaam. Dit helpt tegen de jaloezie en uiteraard ook tijdens het armworstelen. Ironisch genoeg zorgde dit er ook voor dat hij zijn nootlottige ongeluk kreeg.

Verlossing

Joe lijkt dé verlosser te zijn van Lomark. Met zijn vernieuwende ideeën komt hij het leven van de dorpelingen binnengeraasd. Hij is de verlosser die licht brengt, zoals het wordt beschreven in verscheidenen passages, wanneer men het voor het eerst over Joe heeft of hem ziet:

‘Dat licht, o godverdomme dat licht, het breekt mijn voorhoofd binnen als een thermische lans. Ik word voor de tweede keer geboren. Blind en hulpeloos spoel ik aan. Rond mijn bed praten ze over Joe.’ (blz. 110)

In de volgende passage wordt het moment beschreven dat Fransje Joe voor het eerst ziet, wederom speelt licht een grote rol.

‘Ik kijk tegen het licht in dat uit de keuken komt, en zie alleen zijn silhouet uitgeknipt tegen de deuropening.’ (blz. 14)

Later in het boek komt dat licht weer terug in het volgende citaat over Fransjes leven.

‘Achteraf gezien denk ik dat ik niet eens op zoek was naar de waarheid of zoiets, maar naar iets dat licht gaf.’ (blz. 104)

Daarbij komt dat Joe ook min of meer de verlosser voor Fransje was. Hij bracht hem vanuit zijn treurige leven in de samenleving en liet hem deel uit maken van zijn vriendengroep.

Doch, aan het einde weet Joe Lomark toch niet te ‘verlossen’. Zoals wordt gezegd:

‘Joe is een verlosser zonder belofte; hij heeft geen vooruitgang gebracht, alleen beweging.’ (blz. 292)

Wat weer terugslaat op het tweede motief en tevens leidt tot het antwoord op de vraag wat het onderwerp van dit boek is, ook Joe verlaat immers aan het eind van het boek Lomark gedessilussioneerd. Hij heeft niet voor verandering kunnen zorgen, niet de mooie PJ voorgoed aan zich kunnen binden, niet de Paris-Dakar kunnen voltooien en zelfs niet zijn door hem verfoeide naam voor zijn vrienden geheim kunnen houden.

6.4.2. Onderwerp
Het onderwerp van het boek ‘Joe Speedboot’ is desilussie. Vrijwel alle personages hebben een bepaalde verwachting van iets of iemand die zelden tot nooit uitkomt. Zo is Joe niet dé verlosser voor Fransje, PJ niet wie iedereen dacht dat ze was en blijft Lomark zoals het altijd geweest was.

6.4.3. Hoofdgedachte
De hoofdgedachte van dit boek is dat het leven niet altijd loopt zoals je verwacht had. Dat niemand echt is wie hij of zij lijkt.

6.5. Personages

Joe Speedboot

Zijn eigenlijke naam is Achiel Stephaan Ratzinger, maar vanwege het feit dat hij d deze naam niet bij hem vond passen bedacht hij zelf een nieuwe naam. Jarenlang is niemand behalve zijn moeder en waarschijnlijk ook zijn zusje op de hoogte van

zijn naam. Wanneer Fransje en PJ erachter komen ontneemt dat Joe’s waardigheid.

Joe blijft altijd een tikje mysterieus, maar staat duidelijk altijd klaar voor zijn vrienden. Hij helpt Fransje met de zaken waarmee hij geholpen wilt worden, maar dringt zich niet op. Hij is avontuurlijk van karakter en voelt zich waarschijnlijk daardoor ook niet op zijn plaats in Lomark.

Joe is erg geinteresseerd in wetenschap en vindt het leuk dingen uit te proberen die anderen niet zouden durven of doen.

Joe Speedboot is een karakter, je komt veel over hem te weten, ondanks dat sommige dingen om hem heen een beetje duister blijven.

Fransje Hermans

Fransje is de feitelijke hoofdpersoon uit Joe Speedboot, ondanks dat de titel van dit werk anders doet vermoeden. Vanuit zijn standpunt worden alle situaties beschreven.

Na een verschrikkelijk ongeluk met een grasmaaier raakt Fransje in coma. Als hij na een klein jaar weer ontwaakt uit zijn coma doet alleen zijn rechterarm het nog en is hij “zo spastisch als het maar zijn kan”. Door dit fysiek handicap gaat de wereld een beetje aan hem voorbij tot Joe hem betrekt in zijn leven.

Fransje is een rustige jongen, maar kan ook soms erg boos worden wat naar zijn idee in zijn genen zit, vanwege het feit dat zijn voorvader Hend Hermans ook nogal argressief kon zijn. Ondanks zijn handicap mankeert er geestelijk niets aan hem. In het boek maakt hij de interessante ontwikkeling door van iemand die nauwelijks meespeelt in de wereld tot een zelfbewust persoon, wie ook nog eens een seksuele relatie onderhoudt met ‘het mooiste meisje van de klas.’

Fransje is zonder enige twijfel een karakter. Doordat het verhaal vanuit zijn oogpunt wordt verteld kom je ook al zijn gedachtes te weten. Niets over Fransje blijft verborgen voor de lezer.


Picolien Jane Eilander

PJ Eilander is het meisje van wie iedereen houdt. Ze komt oorspronkelijk uit Zuid-Afrika, is beeldschoon, geestig en dit zorgt ervoor dat zowel Fransje, Christof en Joe verliefd op haar zijn. Alledrie onderhielden/onderhouden een (seksuele) relatie met haar. Later in het verhaal blijkt PJ helemaal niet zo’n geweldig persoon te zijn als wat iedereen dacht. In haar verleden in Afrika had ze boulimia en door haar lage zelfbeeld heeft ze aldoor (mannelijke) bevestiging nodig. Hierdoor gaat ze aan de lopende band vreemd, met vrijwel elk mannelijk persoon dat in het boek voorkomt. Ze heeft zo nu en dan vreemde, sadistische trekjes, die er desondanks niet voor zorgen dat men haar niet meer aardig vindt. PJ is de Fransjes droomvrouw.

PJ is een karakter. Je komt in de loop van het verhaal steeds meer dingen over haar te weten.


Engel Eleveld

Engel behoort tot de vriendengroep van Joe. Tevens is hij de ‘gezegende pismaat’ van Fransje. De jongen die uit het niets aanbood om op school Fransje te helpen met het naar de wc gaan.

Over Engel krijg je niet bijzonder veel te weten, maar ondanks dat zou ik hem ook geen type willen noemen. Het is geen hokjesfiguur. Engel is een rustige, vriendelijke jongeman die op zijn zestiende al maatpakken droeg. Hij is erg artistiek en komt onfortuinelijk aan zijn einde wanneer vanaf de negende verdieping een hond op zijn hoofd valt.



Christof Maandag

Christof is de eerste persoon uit Lomark die kennis maakte met Joe Speedboot. Hij is naar mijn idee bijna geobsedeerd door Joe. Wilt graag net zo zijn als hem en besluit daarom ook maar zijn naam te veranderen. Dit slaat bij niemand echt aan en alleen Joe heeft hem een tijdje bij zijn nieuwe naam genoemd.

Christof is lang niet zo sympatiek als Engel en dat is misschien de reden waarom Fransje soms nogal minachtend over hem denkt.

Christof trouwt met PJ, en ondanks dat hij deel uit maakte van Fransjes vriendenkring weerhoud hem dat er niet aan om hem te bedriegen door nog regelmatig seks te hebben met zijn vrouw.

Wederom wil ik Christof geen type noemen, maar je komt ook niet heel bijzonder veel over hem te weten.


6.6. Tijd en ruimte


6.6.1. Historische en vertelde tijd

Het boek speelt zich af in het einde van de twintigste eeuw. Er wordt verteld over PJ dat ze in 1993 bij Fransje in de klas komt. Dit was in de derde klas van de middelbare school.

De vertelde tijd bedraagt zo’n tien jaar. Soms worden er grote delen overgeslagen, bijvoorbeeld aan het eind. (“Vele jaren later”).


6.6.2. Chronologisch of niet chronologisch

Het verhaal is grotendeels chronologisch verteld. Er zitten enkele vooruitverwijzingen in. De laatste keer dat Fransje Engel ziet wordt er geschreven:

‘Het was de laatste keer dat ik hem in leven zag.’ (blz. 194)

Het chronologische verhaal zorgt ervoor dat het gemakkelijk te volgen is.

6.6.3. Ruimtes

Het dorp waar bijna alle gebeurtenissen plaats vinden is het niet bestaande Lomark, nabij het tevens fictieve Westerveld. Het ligt in ieder geval dicht bij de Duitse grens en aan de Rijn. Gezien het feit dat de Rijn bij Lobith binnenstroomt is een Gelders dorp het meest logisch. Het lijkt erop dat Wieringa een tijdloze en locatieloze situatie beschreven heeft. De gebeurtenissen uit Joe Speedboot zouden overal plaats kunnen vinden.

Enkele andere gebeurtenissen vinden plaats in buitenlandse steden, waar de armworstelwedstrijden plaats vinden en PJ en Fransje bijvoorbeeld achter de echte naam van Joe komen.

6.7. Vertelperspectief

Het verhaal wordt verteld vanuit het ik-perspectief, door Fransje. Al lijkt dit soms nogal onwaarschijnlijk. Een voorbeeld van die onwaarschijnlijkheid is te vinden op bladzijde 28 en 29, waar Christof iets zegt tegen Joe waar Fransje niet bij is.

6.8. Spanning

De spanning staat niet centraal in dit boek. Doordat alles tot in detail beschreven wordt, blijft het boek ontspannen en rustig te lezen. De spanning zit meer in de kleine, grappige dingen. De bouw van het vliegtuigje is zo’n voorbeeld. Je wilt graag weten of het vliegtuig ook werkelijk zal vliegen, en dat weerhoud je ervan om te stoppen met lezen. Wieringa weet de lezer blijven te boeien door zijn interessante taalgebruik en enkele vooruitverwijzingen. Niet door erg interessante of spannende gebeurtenissen.

6.9. Stijl

De stijl van Tommy Wieringa wordt in alle recencies genoemd. Hij gebruikt veel beeldspraak in zijn boeken, maar houdt het wel begrijpelijk. Hij gebruikt voornamelijk de als-vergelijking. Voorbeelden daarvan zijn:

‘nieuwsfeiten lijken net zo veel op elkaar als Chinezen.’ (blz. 137)

En over het gras bij de dijk:

‘Waar ze net hebben gemaaid is het bleek als een pasgeschoren hoofdhuid.’ (blz. 35)

Wanneer Fransje over zijn eigen situatie praat gebruikt hij veel sarcasme. Dit is prettig, want op deze manier heb je niet het hele boek lang medelijden met de hoofdpersoon die fysiek maar tot zo weinig in staat is.

‘Er loopt een guts kwijl uit mijn mond als ik naar hem opkijk. Liters heb ik van dat spul. Ik kan er goudvissen in houden.’ (blz. 24)

7. Verwachting achteraf

Joe Speedboot heeft mijn verwachtingen overstegen. Dit is een boek wat ik aan iedereen aan zou raden, zowel door het taalgebruik van Wieringa (onder andere de pakkende beeldspraak), als door het verhaal. Zeker de moeite waard.



8. De persoonlijke beoordeling
Wieringa betovert

Joe Speedboot is het relatief recente werk van Tommy Wieringa, vol beeldspraak en ietwat absurdistische gebeurtenissen.

Een zwaargehandicapte jongen in een slaperig dorpje wordt wakkergeschud door een mooie prinses, een sprookjesachtige verhalenverteller en een verlosser. Respectievelijk Picolien Jane, Mahfouz ofwel Papa Afrika en Joe Speedboot.

Joe is voor de gehandicapte jongen Fransje de personificatie van nieuwe hoop en energie. Het gevolg van zijn komst is dat Fransje kennis maakt met nieuwe emoties, hormonen, vriendschap en desilussie.

In deze boeiende roman zijn zowel de gebeurtenissen als de gedachtes van vooral Fransje uitzonderlijk belangrijk. Dat komt logischerwijs doordat beide uit elkaar voortvloeien. De gebeurtenissen kunnen feitelijk echt gebeurd zijn, maar zijn toch niet erg realistisch. Een achtienjarige jongen die in zijn uppie op een shovel mee gaat doen aan Paris-Dakar is nu eenmaal een tikje vreemd, laat staan een dertienjarige die zelf een werkend vliegtuig bouwt... Door de heldere, maar intrigerende schrijfstijl van Wieringa zijn alle gebeurtenissen gemakkelijk te volgen. Dit zorgt voor een goed leesbaar literair werk.

Persoonlijk ken ik geen andere boeken met het interessante onderwerp desilussie. Dit is een behoorlijk diepgaand onderwerp voor een boek wat je zo gemakkelijk doorleest. Het is erg goed uitgewerkt, komt overal terug in Wieringa’s werk. Herkenbaar vind ik dit onderwerp echter niet, dit komt waarschijnlijk door het redelijk hoge absurdistische gehalte van ‘Joe Speedboot’.

Het taalgebruik in ‘Joe Speedboot’ is fenomenaal. De bladzijdes barsten bijna uit hun voegen van de beeldspraak, maar het is niet “too much”. In dit boek komen niet erg veel dialogen voor. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat Fransje de hoofdpersoon is en niet kan praten, hier voor in de plaats worden zijn gedachtes erg uitgelicht. De dialogen die wel voorkomen, voornamelijk tussen Joe en een ander willekeurig personage, komen natuurlijk over, al vind ik het persoonlijk wel vervelend dat er geen gebruik wordt gemaakt van aanhalingstekens. Op bijna elke pagina was er wel een zin die me intrigeerde en waarbij ik me serieus afvroeg hoe Wieringa dat kon verzinnen. Een voorbeeld hiervan is:

‘De avond rolt de dag op als een krant’ (Blz. ?)

De personages uit ‘Joe Speedboot’ komen redelijk levensecht over, omdat je veel over ze te weten komt. Er zullen vast wel types als Joe, Fransje en PJ rondlopen hier in Nederland, maar dat zullen altijd uitzonderingen zijn. Ik denk niet dat vele zich zullen laten beinvloeden door bovenstaande personages. Hun acties en gedachtes wijken soms behoorlijk af van de normaal.

Het inleven in de personages ging dan weer wel erg gemakkelijk. Vooral in Fransje, aangezien je elke gedachte van hem te weten komt. Door zijn cynische blik op zichzelf krijg je niet zoveel medelijden met hem in zijn situatie dan anders gebeurd zou zijn en dat zorgt voor wat rustiger lezen.

Het verhaal is opgebouwd in vele korte ongenummerde hoofdstukjes. Elke hoofstuk was weer leuk en interessant, en zorgt nooit voor de aandrang om het boek weg te leggen.

Het einde van het boek vond ik enigszins teleurstellend. Misschien was ik zelf ook gewoon een beetje gedesilussioneerd. Hoopte ik ook op de verlossing van Lomark door Joe. Uiteindelijk is hier in niets veranderd:

`De E 981 is in gebruik genomen, een gletsjer van asfalt heeft nieuwe tijd voor zich uitgewalst en wij zijn verdwenen achter een metershoge geluidswal van aarde en kunststof. [...] Maar daarachter zijn wij niet gestorven, noch zijn wij van gedaante veranderd. Wij zijn hier nog.' (Blz. 316)

In de loop van het verhaal kom je erachter: alles is slechts een desilussie. De verlosser is ‘een verlosser zonder beloftes’, de prinses is een hoer en verliefdheid leidt tot verraad.

Desondanks geen zwaar werk over teleurstellingen, enkel een uitmuntend geschreven roman met een snufje melancholiek.