Boekverslag: Een schitterend gebrek Titelbeschrijving Arthur Japin, Een schitterend gebrek, 2003 (1e druk) Auteur: Arthur Japin
Titel: Een schitterend gebrek
Jaar van eerste druk: 2003
Niveau: C Samenvatting Hoofdpersoon en ikverteller is de Italiaanse Lucia. Zij is geboren in 1728 en groeide op in een eenvoudig milieu. Ze kende een onbezorgde jeugd en was de lieveling van de gravin bij wie haar vader in dienst was. De beslissende gebeurtenis van haar jonge jaren vond plaats in 1742. Voor de bruiloft van de dochter van de gravin komen als gasten vanuit Venetië onder anderen de broers Francesco en Giacomo Casanova. Tussen Lucia (veertien) en Giacomo (zeventien) ontbloeit voor beiden hun Grote Liefde. Ze beloven elkaar trouw en leggen hun toekomstplannen vast: over een halfjaar zullen ze zich verloven, een paar maanden later trouwen. Na Giacomo's vertrek krijgt Lucia een Franse huisonderwijzer om haar bij te scholen en voor te bereiden op haar omgang met de hogere kringen. Ze toont een verbluffende ijver en studieaanleg. Haar vorderingen zijn enorm. Maar de gravin waarschuwt haar wel voor het leven in de Venetiaanse 'beau monde': alles draait om het uiterlijk; het is een slangenkuil van jaloezie, intriges en machtsstreven. Niet lang voordat Giacomo terugkeert, slaat het noodlot toe. De huisonderwijzer krijgt de pokken en sterft. Lucia verzorgt hem en raakt ook besmet. Ze laat zich aan armen en benen vastbinden om zichzelf niet open te krabben. De jeuk is eigenlijk ondraaglijk. Radeloos schuurt ze haar gezicht langs het kussen. Wanneer ze op het nippertje overleeft en zichzelf in de spiegel bekijkt, ziet ze hoe geschonden haar gezicht is. Het stort haar in een hevige tweestrijd. Uiteindelijk neemt ze de beslissing om zich voor Giacomo's carrière op te offeren en hem het verzinsel over te laten brengen dat ze er met een van de knechten vandoor is gegaan. Liever één ongelukkig, zo redeneert zij, dan allebei. Zonder haar zal Giacomo zich vrij kunnen ontplooien. Wanneer het leugenbericht over Lucia's verdwijning hem wordt overgebracht, keert hij echter verbitterd naar Venetië terug. Voor Lucia begint dan een zwerftocht door Italië. Voortaan noemt ze zich - met dank aan de Franse huisonderwijzer - Galathée de Pompignac. Ze trekt naar het Zuiden en vindt werk bij een vooruitstrevende familie in Bologna. Daar is ze, op dienstbare afstand, getuige van de discussies tussen de femmes savantes over het primaat van verstand of gevoel. De meeste dames zijn conform de tijdgeest nog in de ban van de Verlichting (het rationalisme). Maar een Franse gravin, die zich opwerpt als Galathées beschermvrouw, vertegenwoordigt de opkomende Romantiek en bepleit sterk te vertrouwen op de intuïtie. Met deze Française trekt Galathée als haar secretaris verder op. Ze woont jaren bij haar op haar kasteel in Vincennes, dichtbij Parijs. Voor Galathées vorming zijn het heel belangrijke jaren. Maar de gravin wordt ziek en overlijdt. Galathée besluit ditmaal naar het Noorden te reizen. Amsterdam lokt: ze heeft veel gehoord over de vrijheid en de tolerantie in die stad. De werkelijkheid is ontnuchterend. Door de economische achteruitgang én door haar misvormde uiterlijk lukt het haar niet een baan te vinden. Zo belandt ze ten slotte in de prostitutie. Het is een hard bestaan. Door haar verminkte gezicht is ze vaak gedwongen klanten van het laagste allooi tegen een minimaal tarief te accepteren. Even lijkt er een betere periode voor haar aan te breken als een welgestelde jood haar 'kamert', dat wil zeggen haar als privé-prostituee op een appartement onderbrengt. Maar in het tolerante Amsterdam blijkt seks tussen joden en niet-joden bij de wet verboden. Ze worden betrapt en door de politie van hun bed gelicht. Galathée komt voor straf twee jaar in het spinhuis terecht. Een afschuwelijk verblijf. De prostituees worden er in kooien tentoongesteld. Tegen een bescheiden entree mag het publiek hen naar hartenlust uitjouwen, bespotten en bespuwen. Haar leven neemt pas een gunstiger wending als ze - naar het voorbeeld van de Venetiaanse maskerades - haar werk gesluierd gaat doen. Ze laat steeds geraffineerdere voiles maken. Door die geheimzinnige uitstraling stijgt haar klandizie sterk, vooral in de betere kringen. Ze krijgt zelfs een heel comfortabel leven, wanneer een beperkt aantal Amsterdamse prominenten zich, elk op zijn vaste wekelijkse avond, met haar onderhoudt. Op een avond stelt een van die vaste klanten in de schouwburg een Frans sprekende gast aan haar voor: le Chevalier de Seingalt. Zij herkent in hem meteen haar vroegere geliefde Giacomo. Maar door haar voile(s), haar andere naam, haar veel lagere stem en haar volwassen postuur merkt hij totaal niet dat hij opeens zijn 'trouweloze' jeugdliefde ontmoet. Hij maakt haar het hof. Er groeit een intensief contact. Ze voeren intrigerende gesprekken, onder andere over trouw en ontrouw van vrouwen en mannen, gesprekken die telkens balanceren op de rand tussen onthulling en geheimhouding. En ze vrijen ook, waarbij Lucia/Galathée haar gelaat zoals altijd bedekt houdt. Bij Giacomo's afscheid - hij zit al in de koets - verspreekt zij zich en laat de naam van Lucia vallen. Verbijstering bij Giacomo, die zo snel als zijn werk het toelaat naar Amsterdam terugkeert en opheldering vraagt. Galathée redt zich uit de situatie door hem per brief te melden, dat zij deze Lucia toevallig heeft leren kennen en dat die op bepaalde avonden in een bordeel te vinden is. Verder verontschuldigt ze zich, omdat ze dringend de stad uit moet en hem in Amsterdam niet meer zal ontmoeten. Giacomo gaat naar de aangegeven plaats en treft daar, ongesluierd, de verlepte en mismaakte Lucia aan. Hij is geschokt, praat even met haar en beseft dat hij haar vroeger groot onrecht heeft aangedaan. Aan Galathée stuurt hij een brief met geld en een verslag van zijn bevindingen. 'Arme Lucia, zij is niet ronduit lelijk geworden, maar iets wat nog veel erger is: weerzinwekkend'. Galathée blijkt intussen zwanger te zijn. Van wie is niet goed vast te stellen, maar vermoedelijk is het van Giacomo. Het geld gebruikt ze voor een overtocht per boot naar Amerika, samen met een van haar vaste klanten, een twintig jaar oudere Amerikaanse handelsman. Uit het nawoord blijkt dat Lucia er met hem getrouwd is en dat ze samen drie kinderen gekregen, van wie ze de oudste Jacob noemden. Zij overleefde haar man dertig jaar en overleed in 1802, 74 jaar oud. Analyse Tijd Het verhaal is niet-chronologisch geschreven. In het begin van het verhaal is er sprake van twee verhaal lijnen; Lucia vroeger en Lucia in het heden. Verder in het verhaal is er alleen nog sprake van de verhaallijn van Lucia in het heden (dan wordt ze Galathée de Pompignac genoemd). Er wordt wel steeds in een hoofdstuk van de ene tijd naar de andere verwezen, maar het zijn niet echte flashbacks. Het zijn meer associaties, via haar gedachten wordt je meegenomen, zij denkt bijvoorbeeld aan de tijd dat zij voor het eerst besloot een voile te dragen, dit stukje gaat vooraf aan de vraag waarom zij hem draagt, en vervolgens denkt zij aan die tijd en stapt over in het gesprek, dat eraan vooraf ging. Vervolgens springt het verhaal weer over naar de verleden tijd. Het verhaal speelt zich af in de 18e eeuw. Dat merk je aan de maskers, hoerenhuizen in Amsterdam, de kleding en de gevangenis heet ook ‘het spinhuis’, de burgers mogen ook gewoon stenen gooien op de vrouwen en ze uitschelden. Lucia en Casanova ontmoeten elkaar op de boerderij voor het eerst in 1742. Zestien jaar later ontmoeten ze elkaar weer in Amsterdam in 1785. Het verhaal speelt zich tijdens en tussen die tijd af.
Ruimte Het verhaal speelt zich af op verschillende plekken in Italie en in Amsterdam. In diverse kringen. De ruimtes zijn wel belangrijk voor het verhaal. De ruimtes geven de sfeer aan. Als ze bijvoorbeeld het model is voor de studenten. In de ruimte liggen ook lijken en het wordt erg vies beschreven. Daardoor is de sfeer ook erg naar. Als Giacomo en Lucia elkaar voor het eerst ontmoeten is het in een rustige, mooie omgeving op het landgoed van de Gravin. Een goede plek om verliefd te worden en ook een plek die je associeert met hun jeugdige onschuldigheid. Ook de plaats in het bordeel bij het vuur wordt erg beeldend beschreven, je kan haar bijna zien zitten in haar oude lappen jurk in een donker hoekje. Dit brengt de armoedige situatie van de ikpersoon goed tot zijn recht. Personages Hoofdpersoon: In ‘Een schitterend gebrek’ is Lucia de ikverteller. Haar hele levensverhaal wordt consequent vanuit haar perspectief verteld. Daardoor is zij duidelijk de hoofdpersoon van de roman en als personage veel belangrijker dan Giacomo Casanova. Ze is een round character, een genuanceerd, zich ontwikkelend personage. De jonge Lucia is een spontaan natuurkind, de Amsterdamse Galathée een berekenende, soms verbitterde en cynische hoer. Grote veranderingen maakt ze als jong meisje door, als ze wordt overspoeld met de ideeën van de Verlichting: de rede wordt haar houvast. Psychologisch heeft ook haar verminking door de pokken een grote invloed: ze raakt haar zelfvertrouwen kwijt en doet alles om maar de bevestiging te krijgen dat ze nog meetelt, dat ze althans voor iemand nog iets betekent. Maar in Amsterdam groeit ze uit tot een sterke, tragische heldin. Ze is weliswaar geknakt door het verlies van haar uiterlijke schoonheid. Maar ze voelt zich bevrijd en erkend achter haar voiles. Ten slotte is ze in staat tot wat ze als het hoogste in het leven is gaan zien: liefde geven. Bijfiguren: Naast Lucia/Galathée is Giacomo Casanova een minder uitgewerkt en afgerond personage. Hij paradeert weliswaar opzichtig gekleed als 'le Chevalier de Seingalt' door Amsterdam met het air van een onweerstaanbare vrouwenveroveraar, maar in de ontmoetingen met Galathée is daar weinig van over. Hij zit vol zelfbeklag: door het 'verraad' van Lucia heeft hij nooit meer in de liefde van vrouwen kunnen geloven. Zelfs betwijfelt hij of iemand hem ooit werkelijk heeft liefgehad. Soms is hij onzeker en praat dan enigszins tobberig over de liefde. Hij is bang het respect van de ander te verspelen. Als hij de gehavende Lucia terugziet in het bordeel, is hij in tranen, ervaart hij zelfverwijt en schuldgevoel. Hij beseft dat hij haar tekort heeft gedaan. Maar als puntje bij paaltje komt, blijkt hij toch een zeer egocentrische figuur. Spanning Er komen open plekken in het verhaal voor die voor spanning zorgen. Dit komt doordat het verhaal niet chronologisch verteld wordt. Structuur De roman bestaat uit drie delen. Elk deel is voorzien van een soort proloog, een inleidende anekdote die de inhoud van het betreffende deel illustreert. In deel I, Het voordeel van de liefde (p. 11-74), dat zeven hoofdstukken telt, kiest Japin voor afwisselende scènes: om en om krijgt de lezer een beeld van Lucia's jeugd en van haar ontmoetingen in Amsterdam met Casanova. Deel II, Een schitterend gebrek (p. 75-149), vertelt in zes hoofdstukken chronologisch over Lucia's grote liefde, haar ziekte, haar zwerftocht door Italië (Bologna, Napels, Venetië) en haar verblijf bij haar adellijke beschermvrouw in Vincennes/Parijs. Het betreft globaal de periode van haar vijftiende tot haar eenentwintigste jaar, 1743-1749. Deel III, Theatrum amatorium (p. 151-235) speelt volledig in Amsterdam. In zeven hoofdstukken, afwisselend verteld, wordt Lucia's leven tussen 1749 en 1758 beschreven. Per hoofdstuk wordt een beeld van de actualiteit - de omgang met Casanova - afgewisseld met een fragment over Lucia's voorgeschiedenis in de prostitutie. Zowel in tijd als in ruimte biedt de roman dus een zeer afwisselend beeld: dertig jaar uit Lucia's leven, met een lange zwerftocht door Italië en Frankrijk en een verblijf van bijna tien jaar in Amsterdam. Geheel in de geest van de achttiende-eeuwse avonturenroman heeft Japin een ‘Ten slotte’ toegevoegd (p. 237-239), waarin hij vertelt hoe het Lucia verder is vergaan en waarin hij zijn documentatie verantwoordt. Vertelsituatie en perspectief Het verhaal wordt vertelt vanuit de ik-vorm. Je maakt alles mee door de ogen van Lucia. Je leest over haar gevoelens en gedachten. Dit zorgt ervoor dat het mogelijk om je goed in haar te verplaatsen en erg met haar meeleeft.
Motieven Literaire motieven: Liefde; De eerste liefde van Lucia met Giacomo staat centraal, daarnaast liefde voor geld (Lucia’s werk in de prostitutie) en de hereniging met Giacomo. Verhaalmotieven: Sluier/masker
1 Met een voile in de opera
2 de voorstelling waarin de herderin besluit het klooster in te gaan en voor de eeuwigheid met een monniken kap wordt bedekt
3 het masker dat zij zou dragen voor het feest (dat niet door ging, door de ziekte van haar docent
4 in Venetie draagt zij ook een masker als zij met Zelide naar de opera gaat en ontdekt dat dit de manier is om haar gezicht te bedekken
5 In Amsterdam bezoekt zij het schimphuis, daar pakt een hoer haar sluier af, zij is dan met mister Jamieson, hij zegt alleen maar ‘ach ja’ kijkt, legt zijn hand op haar wang en slaat zijn sjaal om Galathee. 6 Over de sluier zegt zij het volgende: Ik verstop de wereld, ik heb een sluier voor haar neergelaten. Door die waas van kant en zijde oogt zij (de wereld) zoveel zachter. 7 De werking van de sluier voor mannen noemt zij opmerkelijk:”mannen willen het liefst wat hun verboden wordt. Spiegel met de heilige Lucia
Haar grootvader was decorateur, werkte met spiegels en moest kamers inrichten. De ouders van Lucia hebben naar elkaar gekeken via de spiegels die opgehangen werden

De spiegel, het hangertje van haar grootvader met de ogen van de Heilig Lucia, daarin ziet zij voor het eerst haar pokken gezicht. De hanger heeft zij verkocht en weer terug gekocht. Als zij weer als Lucia Seingalt ontmoet, heeft zij de hanger zichtbaar om gedaan. Thema De roman speelt in het midden van de achttiende eeuw. Destijds was het rationalisme (de Verlichting) nog oppermachtig. Maar de eerste tekenen van een tegenbeweging waren al te bespeuren. Weldra zou de Romantiek doorbreken, die uit reactie alle nadruk legde op het gevoel. De botsing tussen verstand en gevoel, rede en geloof, redenering en ervaring bepaalt de thematiek van Een schitterend gebrek . Lucia groeit op als een gevoelig natuurkind, maar door de Franse huisonderwijzer wordt zij doordrenkt met het rationalisme. Puur door haar ratio doorstaat zij de ondraaglijke jeuk van de pokken. 'Ik maakte mij van mijn lichaam los (...) en vond een schuilplaats in mijn geest. (...) Telkens slaagde mijn verstand waar mijn gevoel faalde. (...) Mijn verstand kan mij overal uit redden'. Ook de beslissing om haar diepe gevoelens voor Giacomo te onderdrukken ter wille van zijn carrière, neemt ze op puur rationele gronden. Op allerlei momenten in haar leven, met name wanneer willekeurige mannen haar 'nemen', komt de rede haar te hulp. Daardoor kan ze als het ware buiten zichzelf treden en seks met vreemden als een afwezige ondergaan. Ook in de prostitutie en in het spinhuis komt dit vermogen haar zeer van pas, hoewel ze dan filosofisch al een andere leerschool heeft doorlopen. De Franse gravin die haar in bescherming nam, dweepte namelijk met de opkomende Romantiek. Ze verwierp het rationalistische kennen en weten en zwoer bij 'het intuïtieve weten' en de 'intuïtieve kennis' (p. 123). Galathée werd door haar omgeschoold en kreeg van haar als voornaamste les mee: 'De rede biedt ons vele mogelijkheden tegelijk. De intuïtie kiest daaruit feilloos de beste'. In lijn met de Romantiek is voor Galathée/Lucia, wanneer zij op haar dertigste de balans van haar leven opmaakt, de grote levensles dat de mens moet liefhebben. Het is de openingszin van haar levensverhaal: 'Als ik één ding kan is het liefhebben'. Iets nauwkeuriger nog omschrijft ze die levensles aan het eind: ‘liefde geven is het allerbelangrijkste, belangrijker dan liefde ontvangen’. Ze vertrouwt daarbij volledig op haar intuïtie en volgt een van haar minnaars naar Amerika. Wanneer de broers Casanova op een keer over Lucia praten en Giacomo haar vele kwaliteiten roemt, verloopt hun gesprek daarna als volgt: ‘Ze heeft alleen één ernstige tekortkoming.’ ‘Welke dan?’ ‘Zij is te jong.’ ‘Wat een schitterend gebrek!’. Het is duidelijk dat deze scène in eerste instantie de titel bepaalt. Vermoedelijk heeft Japin de titel echter ook betrokken op de rest van de roman, waarin Lucia's gebrek weliswaar niet 'schitterend', maar soms wel vruchtbaar en verrijkend blijkt. Haar gemaskeerd gebrek blijkt in de prostitutie bijzonder winstgevend. En van de grote les over de liefde die zij uit het leven heeft getrokken, zegt ze: 'Zo zegepralen wij alsnog. Dit heeft mij mijn gebrek geleerd' Het motto van de roman luidt: 'Veel wat aanvankelijk alleen in de verbeelding bestaat, wordt werkelijkheid'. Het is afkomstig van Giacomo Casanova (G.C.) en komt ook in de roman zelf voor. Met deze woorden bewijst Casanova, die er trots op is dat hij zich van voelend tot denkend wezen heeft ontwikkeld, dat de romantiek hem toch niet helemaal onberoerd heeft gelaten. Uitgebreide persoonlijke reactie Onderwerp Het boek gaat eigenlijk hoofdzakelijk over ‘echte liefde’. De eerste liefde die opbloeit tussen Lucia en Giacomo blijft gedurende het hele verhaal terug keren. Het is ook de oorzaak van Lucia’s vertrek, waardoor ze uiteindelijk terecht komt in Amsterdam. Ik vond dit erg mooi beschreven en ik kreeg een ongelofelijk respect en waardering voor de hoofdpersoon omdat ze veel daden verrichte vanuit haar grote liefde voor Giacomo. Ze offert zichzelf eigenlijk vele malen voor hem op. ‘Liever een persoon ongelukkig, dan twee’, zo redeneert ze. Dit maakte haar erg dapper en symphatiek in mijn ogen. Er worden ook vele dialogen over de liefde gevoerd, vooral tussen Lucia en Giacomo (Galathée en le Chevalier de Seingalt). Ook lees je de gedachten van Lucia over de liefde. Deze vond ik tamelijk indrukwekkend omdat ze zo logisch in elkaar zaten en veel wijsheden bevatten. Het zette me echt aan het denken, wat nog maar weinig boeken bij mij voor elkaar gekregen hebben. Gebeurtenissen Alle gebeurtenissen maak je mee vanuit Lucia’s ogen. Ze blikt terug in het verleden en laat haar visie blijken over hoe ze toen gehandeld heeft. Dit gaf je dus ook een beetje informatie over hoe alles afliep, wat je in het begin nog niet weet. Dit zorgde voor een spanning. De gebeurtenissen vond ik goed beschreven. In het boek komen veel dialogen voor waarin gefilosofeertd wordt. Deze dialogen vond ik zeer interessant om te lezen omdat ze zo wijs en logisch leken. Hierdoor leek het hele boek zelfs enigszins leerzaam. Van het gehele boek was ik onder de indruk. De scène die het meeste indruk op mij maakte was die waarin Lucia met een van haar vaste klanten naar het ‘spinhuis’ gaat om daar te kijken. Hier werden hoeren in kooien tentoongesteld. In het verleden had Lucia hier ook moeten zitten. Er was toen maar een vrouw die voor haar opkwam. Als ze met haar klant langs de kooien loopt wordt een van de hoeren in de kooien woedend op haar en ze trekt haar tegen zich aan. Ze rukt de sluier van Lucia’s hoofd af en scheldt haar uit. ‘Wilde je het eens van de andere kant bekijken?’ verwijt ze haar. Dan pas herkent Lucia in de hoer die vrouw die altijd voor haar opkwam. Ze herkende haar nu pas omdat haar gezicht verminkt was door ziekte. Deze scène is me het meest bijgebleven. Personages De hoofdpersoon, Lucia, maakt een duidelijke ontwikkeling door. Haar hele levensverhaal wordt consequent vanuit haar perspectief verteld. Ze ontwikkelt zich tot een wijze vrouw en je leest hoe ze filosofeert over allerlei zaken. Soms in gedachten, soms in dialoog met anderen. Ik vond deze filosofische gedachten zeer interessant en indrukwekkend om te lezen. Voor de hoofdpersoon voelde ik een zeer sterke symphatie maar ook respect. Ze verliest haar grote liefde Giacomo, maakt vreselijke dingen mee, raakt verminkt en toch blijft ze de kracht vasthouden. Ze komt eruit als een sterker en wijzer persoon en dat maakte indruk op mij. Velen in haar situatie zullen de moed om gelukkig te worden allang verloren zijn.
Opbouw De roman bestaat uit drie delen. Elk deel is voorzien van een soort proloog, een inleidende anekdote die de inhoud van het betreffende deel illustreert. In het eerste deel is er sprake van twee verhaallijnen. In het begin moest daar aan wennen; je leest over de Lucia in het heden en de Lucia in het verleden. Maar toen ik hier eenmaal aan gewend was maakte dat het verhaal juist boeiend. Om enerzijds te zien hoe het haar nu verging, en anderzijds hoe het kwam hoe ze zo geworden en terechtgekomen was. Taalgebruik Japins stijl in Een schitterend gebrek is sober en direct. In verband met de historische periode waarin zijn verhaal speelt, is zijn taalgebruik enigszins deftig, licht ouderwets. Taal en stijl passen daardoor uitstekend bij de achttiende-eeuwse context van deftige salons en bepoederde pruiken. In het begin moest ik wel wennen aan de moeilijke woorden, maar gelukkig was mijn moeder of vader in de buurt om uit te leggen wat ze betekenden. Daarbij is het natuurlijk altijd goed om je woordenschat te verbreden. Er is veel oog voor de sierlijke en verfijnde aspecten van die tijd. De schrijver schetst met tekenende details een kleurrijk beeld van de overgangstijd tussen Verlichting en Romantiek. Maar ook van het economisch verval in Amsterdam, van de decadentie en de grove zeden en gewoonten daar aan de zelfkant van de maatschappij kreeg ik een levendig beeld. In verband met de botsing tussen Verlichting en Romantiek wordt er veel gefilosofeerd in de roman. Er zijn heel wat beschouwingen en discussies in het verhaal opgenomen. Maar daarnaast verrast de roman ook door de scherpe dialogen, met name tussen Giacomo en Galathée. Het zijn indringende gesprekken tussen twee geschoolde gesprekspartners, die verbaal volledig aan elkaar gewaagd zijn. Ze voeren gesprekken over trouw en betrouwbaarheid, over bedrog van mannen en vrouwen, over waarachtig liefhebben en bemind worden, over verlies van idealen en leven met illusies. Daarbij kost het Galathée meermalen de grootste moeite de mystificatie intact te laten. Dit zorgde voor een grote spanning. Conclusie Ik vond ‘Een schitterend gebrek’ in een woord prachtig. De verhaallijn vond ik erg mooi, omdat deze over echte, rauwe liefde gaat. De hoofdpersoon offert zich op voor haar grote liefde en heeft het hierdoor niet altijd even makkelijk. Toch weet zij zich te redden en eindigt zij gelukkig. Ik voelde een groot respect en sympathie voor de hoofdpersoon wat mij altijd weer motiveerde om verder te lezen. De manier van schrijven vond ik ook super. Uitgebreide omschrijvingen zodat je het echt voor je kon zien. De dialogen en filosofische gedachten vond ik ook interessant om te lezen. Ze gaven je een inzicht op een heel andere manier van denken en zetten je daardoor ook aan het denken. Ze zaten moeilijk maar toch logisch in elkaar wat het geheel ook indrukwekkend maakte. Ik vind dit een van de beste boeken die ik ooit gelezen heb.