B. Evaluatie Christian Beck, de hoofdpersoon uit het boek, is een solitaire ontmaskeraar die zich onttrekt aan de maatschappij. Hij keert zich tegen de gewoontes van alledag en doorziet alle moraal, waardoor het leven voor Beck niet veel geluk meer te bieden heeft. Jezelf onderscheiden door er andere morele ideeën op na te houden is een prachtig gegeven, maar het blijkt een doodlopende weg te zijn, een kerker. Beck komt in een omgekeerde wereld terecht: hij leeft van het ‘ongeluk’ omdat hij er van overtuigd is dat ongeluk zich alleen nog maar kan omzetten in geluk. Geluk verwerpt hij omdat dit hem op den duur alleen maar pijn kan gaan doen. Kortom: deze man kiest niet voor de gemakkelijkste manier van leven. 1. Emotieve argumenten Christian Beck is iemand die nadenkt over het leven, een wandelende consumentenbond die het zelfbedrog van de maatschappij aan een test onderwerpt. En dat ontmaskeren van illusies beschrijft Grunberg op een fantastische wijze! Er worden allerlei levensfilosofieën beschreven die absoluut de moeite waard zijn. En jah, illusies en zelfbedrog zijn inderdaad overal en altijd aanwezig! Op sommige momenten kon ik mezelf daarom best wel identificeren met de hoofdpersoon. In Eilat komt Beck tot een verwonderlijke slotsom: hij besluit niet meer verder te leven om zichzelf gelukkiger te maken. Dat blijkt een onmogelijke opgave te zijn geworden; hij besluit te gaan leven voor zijn vrouw. Wat een prachtig besluit! Gekkenwerk natuurlijk, maar het verhaal wordt er alleen maar interessanter op. Het is dus niet zo verwonderlijk dat Beck zich steeds wanhopiger gaat gedragen wanneer wordt geconstateerd dat de vogel (zo noemt hij zijn vrouw) baarmoederkanker heeft. Gezichtsmaskers, crèmes, vitaminepreparaten in aardbeiensapjes, een cursus ‘hoe maak ik geitenkaas’; Beck doet er alles aan om de vogel gelukkig te maken. Ze maakt het hem er niet bepaald gemakkelijker op, door vervolgens te trouwen met een asielzoeker. Beck wordt wanhopig en wil de ziekte van zijn vrouw maar niet accepteren. De serieuze, emotionele momenten worden door Grunberg nogal weggemoffeld met een flinke lading humor, maar ze zijn er wel degelijk. Beck weet dat zijn vrouw zijn geluk is, maar hij begint zich langzaam maar zeker te realiseren dat het geluk ‘een blauw gezichtsmasker is waarachter de dood hem grijnzend aanstaart’. Hij voelt zichzelf afsterven naarmate de situatie van zijn vrouw verslechtert, en dat is af en toe erg treurig om te lezen. Als zijn vrouw uiteindelijk gecremeerd is raakt Beck dan ook behoorlijk in de war, en doet vervolgens iets wat helemaal niet bij hem past. Hij begeeft zich naar het absolute middelpunt van de moderne maatschappij, het centrum van de lariekoek zou ik haast willen zeggen: een televisieshow á la Barend en Van Dorp. Op zulke momenten zit je geslagen van stomheid voor je boek. Dat was dus zo’n moment. ‘Doe dat nou alsjeblieft niet!’, dacht ik bij mezelf. Weer op andere momenten lig je echt helemaal dubbel. Grunberg schrijft nou niet bepaald over de meest vrolijke alledaagse onderwerpen. De zware, melancholische thema’s in De asielzoeker weet hij moeiteloos te verzachten met een geweldig soort humor. En als er één schrijver is die ik bewonder om zijn fantastische humor, dan is het Arnon Grunberg wel.
. Esthetische argumenten - Grunberg heeft talent voor het schrijven van Pinteriaanse dialogen. Met Pinteriaans bedoel ik hier: in de schrijfstijl van de Engelse toneelschrijver Harold Pinter. Dreiging is altijd een belangrijk motief in de werken van Pinter. Door het binnendringen van een buitenstaander ontstaat vervolgens een spanning die kan uitlopen op gewelddadigheid. De dialogen van de karakters van Pinter zijn ontleend aan alledaags taalgebruik. Constant vinden we deze Pinteriaanse dingen ook terug in De asielzoeker. Het begint al in hoofdstuk 2 als de vogel aan Beck vertelt, dat ze van plan is te gaan trouwen met een asielzoeker. (fragment p.28) Het sarcasme dat hij had afgezworen neemt bezit van hem. ‘Raffie. Uit Algerije. Mooi. Wat moet ik zeggen? Wat wil je dat ik zeg?’ ‘Nou, gefeliciteerd bijvoorbeeld.’ ‘Gefeliciteerd? Weet je wat ik zeg, fuck zeg ik, fuck, fuck, fuck.’ ‘Vroeger was je welsprekender’ Beck wil iets terugzeggen, maar hij voelt zich te moe, de woede is uit hem gestroomd en met de woede de noodzakelijke schijn van luchthartigheid. Hij gaat voor zijn vrouw op de grond zitten en houdt haar benen vast. ‘Ga niet weg,’ zegt hij ‘laat me hier niet alleen.’ - Wat de autobiografische zijde van dit boek betreft, denk ik dat Grunberg deze keer wat voorzichtiger is geweest. De asielzoeker is in tegenstelling tot eerdere romans van Grunberg geschreven in de derde persoon. Grunberg heeft dit kennelijk heel bewust gedaan en introduceert zijn nieuwe schrijfwijze door de roman te openen met ‘de vogel is ziek’. Becks vrouw zegt dit tegen zichzelf in de derde persoon. Grunberg creëert met deze schrijfwijze wat meer afstand, waardoor ook zijn grappen beter overkomen. Het volgende stukje vond ik prachtig: (fragment p.53) In de keuken zet hij [Beck] water op. ‘Hij is heel lief,’ hoort hij zijn vrouw zeggen, ‘maar wel een beetje gebroken.’ Terwijl het water opstaat gaat hij naar de badkamer en bekijkt zichzelf nauwkeurig. Voor een gebroken man ziet hij er best wel goed uit. Hij heeft al zijn haren nog. Het had veel erger gekund. Hij slaat een paar keer zachtjes op zijn wang. Dan zoekt hij in de kast naar een geschikte onderbroek. Hij kiest voor een blauwe slip met witte stippen. Een neutraal design, een paar jaar oud, maar frisgewassen, daaraan kan niemand aanstoot nemen, ook geen Algerijn. Hij zet pepermuntthee en loopt dan met pepermuntthee en onderbroek de woonkamer in. ‘Daar is de gebroken man,’ zegt hij, ‘met thee en ondergoed.’ Hij had gehoopt op een klein lachje, een glimlachje, meer niet, uit beleefdheid. Ze staren hem alleen getroffen aan. Hij overhandigt de asielzoeker de onderbroek, er wordt even aan geroken. Net voor dit fragmentje gaat het over de vogel: ze heeft niet lang meer te leven. En dan komt dit stukje, volstrekt ridicuul. Beck bekijkt zichzelf in de spiegel om te kunnen zien in hoeverre hij gebroken is en komt vervolgens vrolijk binnen met een kopje pepermuntthee en een onderbroek. Grunberg combineert de meest vreemde dingen en dat is soms erg lachwekkend. 3. Morele argumenten Over de morele opvattingen in het boek valt veel te zeggen. Beck laat zijn vrouw trouwen met een asielzoeker, dat is op zich al vreemd. De luchtigheid waarmee Beck en zijn vrouw spreken over haar ziekte, dat zijn vrouw mismaakte figuren in huis neemt, dat hij dagelijks naar de salon van de Georgische gaat om zichzelf ‘illusieloos’ te kunnen voelen, de brieven die hij schrijft aan familieleden om ze erop te attenderen dat ze leven in een wereld vol zelfbedrog, het maken van geitenkaas als de laatste wens van de vogel. Allemaal van die vreemde dingen. Er is nog veel meer natuurlijk, en het leuke van dit boek is, dat het allemaal zo gewoontjes overkomt. Om De asielzoeker te kunnen lezen, zul je jezelf echt aan moeten passen aan de morele opvattingen van Christian Beck. Dat zijn vrouw een Duitser of een Italiaanse meeneemt naar huis is tot daar aan toe, maar een mismaakte!? Je gaat voor jezelf nadenken: wat zou Beck hiervan vinden? Wat zou zijn vrouw daarvan zeggen? Je gaat de reacties voorspellen, maar dat valt nog niet zo mee in het wereldje van Beck en de vogel. Beck is ook iemand die zich totaal niets aantrekt van de maatschappij om hem heen. De maatschappij is volgens hem vals en illusionair. Hij probeert continu zichzelf en de samenleving te ontmaskeren. In Eilat heeft hij de maatschappij weten te ontmaskeren, in Göttingen lukt het hem om zichzelf te bevrijden van zelfbedrog. Aan het einde van het boek vindt Beck zijn natuurlijke ‘zelf’ terug. Niemand zal nog tot hem door kunnen dringen; de asielzoeker is weg en zijn vrouw is overleden. Een einde wat ik overigens prachtig vind! Ik heb de laatste twee bladzijdes keer op keer weer gelezen. 4. Realistische argumenten De asielzoeker is een realistisch boek. Göttingen en Eilat bestaan uiteraard ook echt. In Eilat wordt oorlog gevoerd, waaruit blijkt dat Beck in Eilat verblijft ten tijde van de eerste Golfoorlog, waarin de Amerikanen Hussein* dwarsbomen bij een poging tot overname van Koeweit. De aanslagen op Yab Yum hebben nooit werkelijk plaatsgevonden. De nachtclub Yab Yum bestaat echter wel: Singel 295, Amsterdam. * de leraar verbeterde me hier, Eilat is namelijk een badplaats in Israel 5. Structurele argumenten De asielzoeker speelt zich af in Eilat en Göttingen. De eigenlijke hoofdlijn speelt zich af in het hedendaagse Göttingen waar Beck woont met zijn ‘vogel’. Als de asielzoeker bij het stel intrekt wordt Beck wanhopig en begint hij te twijfelen aan de puurheid van zijn eigen leven. Leeft hij wel zo illusieloos als hij eigenlijk denkt? Heeft hij het zelfbedrog wel voldoende ontmaskerd? Hij gaat door de komst van de Algerijn steeds vaker terug denken aan de tijd waarin hij nog in Eilat woonde. Beck sleept zijn verleden achter zich aan en probeert de huidige situatie te relativeren met zijn overwinningen van vroeger. Hoe gaat hij dit aanpakken? Hij wil zijn vrouw gelukkig zien, maar een asielzoeker erbij is toch wat moeilijk te accepteren. Beck gaat een strijd aan met zichzelf. Ik heb niet echt een parallel ontdekt tussen de gebeurtenissen in Eilat en die in Göttingen, behalve dan het feit, dat Beck in Eilat de maatschappij probeert te ontmaskeren en in Göttingen zichzelf. In Eilat is het ‘Beck tegenover de maatschappelijke moraal’ en in Göttingen is het ‘Beck op zoek naar volledige zelfontmaskering’. Wat ook leuk is: Grunberg heeft het aan het begin van zijn verhaal al over het incident met de schroevendraaier. Je leest eroverheen want het wordt niet als belangrijk voorgesteld. Pas als je het voor de tweede keer leest heeft het een betekenis, en zo is het met veel dingen in De asielzoeker. Iedereen zou ‘m eigenlijk twee keer moeten lezen… 6. Intentionele argumenten Arnon Grunberg zelf in de Twentsche Courant Tubantia/GPD: (april 2003) ‘Ik kan alles schrijven. Alleen, een boek over een gelukkig gezin zou ik heel moeilijk vinden. Ik heb dat wel eens geprobeerd, maar na een aantal bladzijden was er van hun geluk weinig over. Omdat het niet klopt met hoe ik de wereld zie. Niet eens dat ik nou zo pessimistisch ben, maar ik geloof wel dat een bepaalde dosis pessimisme eigenlijk iemand gelukkiger maakt dan de mensen die een heel optimistisch wereldbeeld hebben. Optimisten moeten de hele tijd vervalsen of zijn voortdurend teleurgesteld. Ik ben wel iets somberder dan tien jaar geleden. Misschien kun je zo leven dat alles van je afglijdt, maar dat is mij niet gelukt. Daar gaat De asielzoeker ook over. Wat je hebt gedaan en meegemaakt, sleep je mee. Je komt niet onder je verleden uit. Dat wat je hebt gedaan, beïnvloedt de dingen die je gaat doen. Je kunt jezelf niet helemaal opnieuw uitvinden.’ Aan het einde van het boek gaat Beck naar een tv-studio voor de opnames van een praatprogramma. Daar wordt hij plotseling weer geconfronteerd met zijn verleden: de verminking van Sosha. Beck krijgt ter plekke het gevoel alsof er een plastic zak over zijn hoofd getrokken wordt. En hij had nog wel zo goed geprobeerd veroordeeld te worden tot een of andere straf. Die had hij tenslotte meer dan verdiend, vond hij zelf. En hier zit meteen een mogelijke volgende boodschap: zelfs de meest illusieloze mens heeft zo zijn principes. Beck vindt het ongepast dat hij niet gestraft is voor zijn daad. Hij is zelfs meerdere keren teruggegaan naar het politiebureau in Eilat. Met de Yab Yum kwestie zal Grunberg wellicht duidelijk hebben willen maken dat een schrijver volgens hem niet verantwoordelijk gehouden mag worden voor gebeurtenissen in de realiteit, die gebaseerd zijn op de inhoud van een fictieverhaal. Beck wordt ervan beschuldigd dat hij een inspiratiebron zou zijn geweest voor degene die de aanslag gepleegd heeft op nachtclub Yab Yum. Grunberg wil hier dus waarschijnlijk iets zeggen over zijn (on)verantwoordelijkheid als schrijver. De asielzoeker is bovenal een levensverhaal. Grunberg probeert je aan het denken te zetten over een totaal andere manier van leven. We doen allemaal aan zelfbedrog. Zou het dan niet veel mooier zijn om dezelfde weg in te slaan als Christian Beck?