Thema: Het belangrijkste thema van dit boek is de procedure, of duidelijker gezegd de schepping. Er worden in dit boek verschillende scheppingsprocessen beschreven. Een belangrijk thema daarbij is de overgang van dood naar levend, het maken van iets vanuit niets. Tegelijkertijd is het omgekeerde ook erg belangrijk, het in evenwicht houden van dood en leven. Victor Werker zegt zelf in zijn boek ook dat hij ooit iets heeft gedood, en dat dat wellicht een beginsel is van zijn facinatie tot het verwekken van leven, iemand zou niet mogen doden zonder het zelf weer tot leven te kunnen wekken. In die gedachte is het ook een ‘logisch’ gevolg dat Victor Werker aan het eind van zijn boek sterft, hij heeft leven gemaakt, en zal zelf dus ook moeten sterven. Motieven: Er zijn verschillende motieven gebruikt in het boek, een leidmotief in het boek is de procedure, het willen maken van een schepping, de procedure die daarvoor in werking gesteld moet worden etc. Een ander motief in het boek is de constante zoektocht van Werker naar zijn vriendin, die meer staat voor genegenheid en een veilige plek, iemand die de veiligheid moet geven die hij heeft gemist in zijn jeugd doordat zijn moeder wegging toen hij klein was. En de zoektocht van hem naar liefde, naar zijn grote liefde.
Personen: - Hoofdpersonen: Victor Werker: Hij is zowel scheikundige als microbioloog. Hij heeft een belangrijke ontdekking gedaan, namelijk een levend wezen gecreëerd uit anorganische stoffen. Hij noemt het de eobiont. Hij is hierdoor een zeer geslaagd chemicus en komt wellicht in aanmerking voor een Nobelprijs. Het privé leven van Victor is echter niet zo succesvol; hij is door zijn vriendin, Clara, verlaten omdat hij niet bij de geboorte van hun (dode) dochtertje (Aurora) was, terwijl hij beloofd had erbij te zullen zijn. Het zit hem erg dwars dat ze niet meer van hem houdt en dat ij geen contact meer mag zoeken met haar, ook heeft hij erge schuldgevoelens over het missen van de geboorte Aurora. Het is een man die nooit geleerd heeft zichzelf open te stellen naar anderen toe en houd mensen op afstand. Hij heeft dan ook geen ‘echte’ vrienden, en alleen maar kennissen, terwijl hij zeer bekend is bij de meeste wetenschappers door zijn eobiont. Opvallend is dat Mulisch deze naam gekozen heeft in zijn boek, Harry Kurt Victor Mulisch heet hij officieel, deze naam heeft hij waarschijnlijk gekozen omdat hij zelf ook erg geinteresseerd is in de natuur- en scheikunde. - Bijpersonen: Clara: Clara is de vriendin van Victor Werker die hem in de steek heeft gelaten nadat hij niet bij de geboorte van hun dode kind aanwezig was. In he boek leer je haar nauwelijks kennen, alleen via de gedachten van Victor Werker. Aurora: het doodgeboren dochtertje van Clara en Victor. Victor schrijft brieven naar haar en wil uiteindelijk een boek schrijven over zijn eobiont waarin hij zich richt tot haar. Ze betekent veel voor hem, ondanks dat hij haar nooit gekend heeft. De naam Aurora is niet zomaar gekozen, in het boek legt hij uit dat het betekent ‘godin van de dageraad’, en dus ook slaat op zijn levenswerk. Het scheppen van leven, het leven de dag laten aanschouwn. Kurt Netter: een vooraanstaande kunstkenner en kunstenaar. Victor en hij ontmoeten elkaar in een café in Venetië, en komen elkaar later nog eens tegen in de woonplaats van Victor. Tussen hen ontstaat een vriendschap, terwijl ze elkaar niet tot nauwelijks kennen. Netter staat voor een wijze man. Ook hier is weer een link te vinden tussen hem en Harry Mulisch. Mulisch 2e naam is Kurt. Op geen van de personen wordt echt diep ingegaan, het gevoel dat je de personen leert kennen was er nauwelijk, de enige persoon van wie je nog een beetje het gevoel had dat je hem kende was Victor Werker, maar nog steeds bleef het een groot raadsel wie hij nou werkelijk was. Daarnaast was het erg jammer dat de bijpersonen zo op de achtergrond bleven. Ik had graag meer iets van Clara willen weten, bijvoorbeeld. Tijd: Het boek is niet chronologisch. Midden in het verhala wordt het opeens onderbroken door de alwetende verteller, en begint er een verhaal dat terug gaat naar de 16e eeuw, en vertelt over een Joodse rabbi in Praag die door de keizer wordt gevraagd om een Golem te maken. Vervolgens gaat het terug naar Victor Werker. De tijdspanne van het boek is zo’n 400 jaar aangezien er een stukje in 1592 speelt en het boek ongeveer in 1999 eindigt. In het boek zitten een aantal flashbacks,bijvoorveeld die sprong terug naar het verleden in Praag en een aantal flashfowards. Het verhaal wordt in 301 Pagina’s beschreven. Ruimte: Het verhaal speelt zich af op verschillende plaatsen. Het verhaal van Victor Werker speelt zich af in zijn huis in Amsterdam, Caïro waar hij zit voor onderzoek, Amerika (Californië) waar hij een congres bijwoont en Arles, in Frankijk. In de flashback naar de 16e eeuw speelt het verhaal zich af in Praag, in de Jodenwijk waar de Rabbi woont. Alle ruimtes worden zorgvuldig, zoals in de meeste boeken van Mulisch, beschreven. Veel plaatsen zijn niet vervangbaar, zoals zijn werkplek etc, maar andere delen van het boek zou in principe ook ergens anders kunnen spelen, zoals de plek op de universiteit in Amerika. Realistishe Argumenten: Het verhaal over hoe JHVE de wereld geschapen heeft, lijkt mij behoorlijk onwaarschijnlijk, maar dat heeft ook te maken met mijn visie over het ontstaan van de aarde en de ontwikkeling van de mens. Daarnaast heeft het ook te maken met mijn geloofsovertuiging. Het verhaal ovber Victor Werker lijkt me niet totaal onwaarschijnlijk, het eerste levende dier uit onlevende substanties zal waarschijnlijk ooit wel gecreerd worden, maar de complotten tegen hem zijn soms wellicht wat ver gezocht.
Vernieuwings Argumenten: ‘Zowel in De Compositie van de Wereld als De ontdekking van de hemel heeft Mulisch de strategie toegepast als in De Procedure. In De Compositie van de Wereld werd nogal wat filosofie en hogere wetenschap op een discutabele wijze in stelling gebracht, maar Mulisch deed dat soms zo elegant dat je bereid was hem veel te vergeven. In De ontdekking van de hemel werden vooral in de eerste 250 pagina's personages en gebeurtenissen met zo veel humor en psychologisch inzicht beschreven, dat ook al snel bereid was een hoop van die typische Mulischiaanse gekkigheid op de koop toe te nemen.’ ‘Die verhalen zijn zo oud, daar moet wel iets hogers en waars inzitten. Harry Mulisch is hier op zijn beurt nu al zo lang mee bezig, dat die volharding alleen al op een prestatie begint te lijken. Alles hangt met alles samen, de fysische wereld met de metafysische, en het is de schrijver die deze band intact houdt. ‘ - Arjan Peters, de Volkskrant
Hier ben ik het wel mee eens, ik heb tot nu toe 5 boeken van Harry Mulisch gelezen (Ontdekking van de Hemel, Siegfried, Het Stenen Bruidsbed, Twee vrouwen en deze) en in alle boeken is er een filosofische ondertoon die af en toe oogt alsof deze tever gezocht is, en zijn de persoonlijke interesses van Harry Mulisch, wetenschap en Techniek, terug te vinden. Wat wel nieuw voor mij als lezer was, dat er opeens zo’n grote flashback werd gemaakt, dat in het begin erg irrelevant leek, maar later toch te maken had met het verhaal. Morele Argumenten De moraal van de roman lijkt niet mis te verstaan. Het is een overbekende moraal bovendien: wie op de troon van de schepper gaat zitten en wil ingrijpen in leven en dood, sluit een pact met de duivel.’ De groene Amsterdammer, 30 september 1998. Waarschijnlijk is het moraal van Mulisch voornamelijk dat niemand ongeschtraft als schepper zou kunnen functioneren, doordat de hoofdpersoon op het einde van het verhala overleid. Een leven dat gecreerd wordt, moet met een ander leven weer in evenwicht worden gebracht, dus als een leven gemaakt wordt, moet er ook weer een leven verdwijnen. Emotivistische argumenten: ‘(..)Vanaf het vierde hoofdstuk de geschiedenis van Victor Werker. Die geschiedenis is wel degelijk vol ‘spanning’en ‘actie’. En meer dan dat: het verhaal over Victor Werker is niet alleen meeslepend, ook onverwacht ontroerend.’ De Groene Amersterdammer, 30 september 1998
Hier ben ik het mee eens, ik vind zelfs dat bij het verhaal over de Joodse Rabbi in de 16e eeuw al behoorlijk wat emoties los zouden kunnen komen. Je kan meeleven met de wanhoop van de rabbi en de onterechtheid van de keizer. In het verhaal over Victor Werker leef je ook erg mee met het verhaal, dit is ook deels doordat het geschreven wordt in een dagboekvorm, en je dus daardoor al automatisch meer in de beleveniswereld zit van de hoofdpersoon. Intentionele argumenten: Aan de ene kant slaagt Harry Mulisch in zijn overtuiging duidelijk te maken. Zijn hele priveleven ligt overhoop deels door zijn interesse in wetenschap en daardoor daar erg veel mee bezig is, en minder met zijn sociale leven. Maar ook doordat hij uiteindelijk vermoord zal worden doordat iemand jaloers is op zijn succes. Aan de andere kant ben ik er nog steeds niet van overtuigd dat het onderzoek hiernaar stopgezet zou moeten worden, de argumenten zijn vrij zwak en het verhaal kan me ook totaal niet overtuigen van de nadelen op onderzoek of de mogelijke gevolgen. ‘De moraal van de roman lijkt niet mis te verstaan. Het is een overbekende moraal bovendien: wie op de troon van de schepper gaat zitten en wil ingrijpen in leven en dood, sluit een pact met de duivel.’ De groene Amsterdammer, 30 september 1998.
Stilistische argumenten: ‘Zoals wel vaker bij Harry Mulisch is De procedure zowel eenvoudig als schrikwekkend ingewikkeld. Je leest het verhaal als de afwikkeling van een procedure. Dat had Mulisch kunnen voorkomen als hij meer werk had gemaakt van Werkers verhouding tot Clara, naar wie hij zo sterk terugverlangt. Waarom hij haar zo graag terug wil, waaruit die sterke wil bestaat, wat er bijzonder aan haar is, dat wordt niet duidelijk. Hoeveel ‘leven’ er ook in De Procedure wordt gecreëerd het lijkt in de kern langs Werker heen te gaan, en daarmee langs de lezer.’ C. Peeters, Vrij Nederland, 3 oktober 1998. Hier ben ik het mee eens. Toen ik het boek voor het eerst las, in de zomervakantie, moest ik het eerste deel twee keer lezen omdat ik niet begreep wat er bedoeld werd, en ik de relevantie voor een boek niet begreep. Uiteindelijk bleek dat het niet direct relevant was voor het verhaal, maar meer een inleiding die aanleiding gaf voor de rest van het verhaal dan dat er echt iets aan te snappen viel. Daarnaast was het woordgebruik soms behoorlijk lastig en waren verschillende woorden voor mij onbekend. Dit komt waarschijnlijk ook doordat veel woorden relatief ouderwets waren en ik misschien ook nog niet genoeg kennis heb van biologie en genetica. Eigen Mening: De belangangrijkste argumenten voor mij waren de structurele argumenten, en dan met name de thematiek. Over het algemeen vind ik verhalen waarbij je moet nadenken, of die een wetenschappelijke, filosofische of psychologische ondertoon hebben, erg leuk en interessant om te lezen. Vooral ook omdat ik graag meer wil weten over allerlei dingen. Vooral bij Harry Mulisch’ boeken heb ik dat sterk dat ik steeds weer iets nieuws te weten kom. Daarnaast is dit een perfecte combinatie van fictie en science-fiction, waar ik beide erg geinteresseerd in ben. Een kenmerk dat mij erg leuk vind aan de boeken van Harry Mulisch is dat er bijna overal wel wat symboliek achter zit, de lezer wordt vaak gedwongen zelf na te denken, en ook oplettend te blijven. Het is alleen wel zo, zoals veel critici vinden, dat het af en toe wat teveel is en het er te dik bovenop ligt, alsof het bijna iets is dat ‘moet’. Iets anders dat me erg aansprak was de ruimte waar het zich afspeelde. Omdat ik zelf in Egypte ben geweest in de meivakantie van 2002, herkende ik veel dingen die hij beschreef, en ik vind het een erg facinerend land. Daarnaast heb ik ook een tijdje intensief documantaires gevolgd die te maken hadden met het onderzoek op mummies, niet zozeer om AIDS sporen te vinden, maar ook omdat op die manier allerlei interessante dingen aan de orde kwamen over de Oude Egyptenaren. Wat ik jammer vond aan het boek, was dat de personages niet tot nauwelijks echt uitgewerkt werden. In boeken wil ik graag weten wat mensen denken, waarom ze dat denken en de persoon beter ‘leren kennen’. In dit boek was dat nauwelijks mogelijk. Het einde had wel weer een opvallend einde, hetgeen ik erg geod vodn aan het boek. Harry Mulisch beschreef het einde zo dat de dood van Victor niet alleen een verrassing was voor hemzelf, maar ook voor de lezer. Omdat tot het einde toe, Victor op zoek gaat naar de moordernaar, die hij toevallig instructies hoort krijgen aan de telefoon. Op het eind van het boek is het opeens zo dat hij zelf het slachtoffer is, en die instructies zo bedoeld waren om de weg te vinden naar zijn eigen huis.