1) Zakelijke gegevens a. Jeroen Brouwers
b. Bezonken rood, De Arbeiderspers, Amsterdam, 16e druk 1992, 1e druk 1981, 112 blz. 2) Eerste reactie a. keuze: ik heb dit boek gekozen op aanraden van mijn Nederlands lerares. Omdat ik nog bijna niets weet over Jappenkampen en de oorlog die daar woedde, besloot ik het te gaan lezen. b. Ik vond het een mooi boek. Sommige gedeelten waren erg aangrijpend. De beschrijvingen zijn levensecht en soms zelfs te erg. Dan hield ik even op met lezen om vervolgens weer door te gaan. 3) Verdieping samenvatting: In "Bezonken rood" beschrijft Jeroen Brouwers zijn verblijf in een Japans concentratiekamp, samen met zijn moeder. Een ander belangrijk personage is Lisa, een jeugdvriendin van Jeroen, die telkens opnieuw opduikt in het verhaal. Het verhaal begint in het heden, op het moment dat de auteur bericht krijgt van het overlijden van zijn moeder. Aan de hand van zijn herinneringen, die hij verder in het boek uiteenzet, zou men denken dat

hij erg gehecht was aan haar en dus geschokt zou zijn door haar plotse
dood. Toch kan hij geen enkel gevoel van medelijden of droefheid voor haar opbrengen. Na zijn kamptijd is hij immers volledig vervreemd van zijn moeder als gevolg van een trauma, opgelopen in het kamp. Positieve kampervaringen kan hij wel op een hand tellen. Toch hoort hij
soms ex-gevangenen lachen als ze terugdenken aan hun gevangenschap. Er werd hun immers altijd voorgehouden aan iets anders te denken, iets anders te zien dan wat er werkelijk gebeurde in het kamp. Zo zagen sommige kinderen de Japanse vlag als een rode ballon in de lucht, maar Jeroen zag alleen een bloeddruppel op een witte achtergrond. Voedsel was er nauwelijks in het kamp, tenminste niet voor de gevangenen. Men moest de dag zien door te komen met een smakeloze, kleurloze brij, boeboer genaamd. Als er eens een lading voedsel in het kamp werd binnengebracht namen de bewakers alles in beslag ofwel gooiden ze het voedsel gewoon in een kuil of staken de kar in brand, gewoon om de gevangenen te pesten. Als iemand nog probeerde het voedsel te redden ging hij mee de kuil in of werd hij op een wrede manier gestraft. Zo werden de gevangenen bijvoorbeeld geschopt en geslagen tot ze overal bloedden of ze moesten de hele dag naakt in de brandende zon op het kampplein staan. Iedereen had zijn eigen plaatsje. Zo had het gezin van Jeroen een slaapplaats in en op een keukenaanrecht. Stierf er iemand in het kamp dan werd er gevochten voor zijn weinige bezittingen, als hij er dan al had, en zijn plaats werd ook meteen ingenomen. Zo stierf ook Jeroens grootmoeder tijdens de "kikkersprongen" waartoe ze gedwongen werden door de bewakers. Die bestonden eruit in de verzengende hitte grote sprongen te maken over het plein waarbij men meestal nog "kwaak, kwaak" moest roepen bij iedere sprong. Als iemand niet meer verder kon kreeg hij een pak slaag van de bewakers en op die manier is ook Jeroens grootmoeder bezweken. Soms moest hij samen met de andere kinderen uit het kamp gaan werken. Ze vertrokken dan in lange rijen en Jeroens moeder wuifde naar hem in de hoop hem nog ooit terug te zien. Jeroen zelf wuifde ook naar zijn moeder, lachend, want als jongen van tien jaar besefte hij niet goed wat hij meemaakte. Maar op een bepaald ogenblik, toen zijn moeder als straf geschopt werd door een van de bewakers, brak er iets in hem. Vanaf dat moment beschouwde hij zijn moeder als dood en sinds zijn bevrijding uit het kamp heeft hij haar dan ook uit het oog verloren. Door de gebeurtenissen in het kamp is het moederbeeld van Jeroen gebroken. Hij kan niet meer van haar houden. 4) Beoordeling Ik vond het een ontzettend aangrijpend boek. Ik weet best veel over de Tweede Wereldoorlog in het westen, maar ik wist bijna niets over de oorlog in Indie. Wel wist ik dat de Jappen kampen verschrikkelijk waren, maar wat Jeroen Brouwers beschrijft in Bezonken Rood is wel zo verschrikkelijk dat het bijna niet voor te stellen is. Van dit boek wordt je niet bepaald vrolijk. Toch zou ik het boek aanraden om daarmee te bereiken dat iedereen schrikt van de verschrikkingen van de oorlog en daarom weet dat zoiets absoluut voorkomen moet worden. “Er waren vrouwen die door het onmenselijke gespring, dat schoksgewijze een aanhoudende druk op de organen in hun onderlichaam uitoefende, zichzelf binnenste buiten begonnen te keren: met hun ontlasting kwamen er losgeschoten organen hun lichamen uit, - men begon zijn darmen te verliezen, men begon springend aan het ter wereld brengen van bloed en blubber.” Blz. 139-140 (de Indie romans) Door ditboek, in combinatie met “Het Verzonkene” wat ik erbij heb gelezen, wordt duidelijk dat Jeroen Brouwers een ontzettend depressieve man is, totaal verbitterd. Hij beschrijft zichzelf als een zwaar psychopatische man, met angst- en woede aanvallen, en haat tegen alle vrouwen ( toch is hij getrouwd en heeft kinderen ) . Ik heb nog nooit zo’n deprimerend boek gelezen. Verwerkingsopdracht: Hoe is het moederbeeld van de schrijver aangetast? Voor dat de oorlog uitbrak leefde Jeroen met zijn familie in Indie. Dit Indie wordt later beschreven als een paradijs, een land waar het goed was. Hier kan hij zich niet zoveel meer van herinneren omdat hij eenvoudig te jong was. Waarschijnlijk is het leven daar ook wel wat opgehemeld, omdat alles vergeleken bij de oorlog een paradijs was. De eerste herinneringen beginnen dan ook net voor de oorlog, niet aan het huis of het leven, maar aan zijn moeder. Zijn moeder was onschendbaar, zijn koningin, zoals alle moeders voor jonge kinderen zijn. Zijn vader was een strenge man en zijn opa een beroemde violist. Helaas sterft opa in het kamp en zal zijn vader voor eeuwig verbitterd zijn jegens Jeroen. Dus leeft Jeroen de eerste jaren van zijn herinnering samen met de vrouwen uit zijn gezin, oma, moeder en zus, onder
Erbarmelijke omstandigheden in het vrouwen kamp, waar ook kleine kinderen onder gebracht worden. Jeroen heeft van de gebeurtenissen in het kamp bijna geen besef. Hij doet mee met lachen met de andere kinderen als een vrouw gestraft wordt, iets wat later een enorme last op zijn geweten wordt. Zijn moeder daarentegen draagt alle zorg. Haar moeder, oma, is vanaf het begin af aan zwak en ziekelijk, zij moet zorgen voor haar zoontje en voor haar dochter, die later een ziekte oploopt en de laatste tijden in het kamp afgezonderd van de familie wordt. Daarnaast maakt zijn moeder zich constant zorgen over wat er met haar man en vader is gebeurd, wat erg begrijpelijk is. Op deze moeder drukt dus een enorme zorg. Ik kan niet begrijpen hoe zij zich heeft weten te redden in het kamp en heb grote bewondering. Zij probeerde het voor Jeroen zo gewoon mogelijk te laten verlopen en leerde hem lezen. Hij hield veel van zijn moeder, want zij bleef recht waar de andere vrouwen stierven of bezweken of hysterisch werden. Niemand kon zijn moeder kwaad doen. Totdat de oorlog bijna ten einde is. Het Rode Kruis brengt voedsel, wat de gevangenen moeten begraven om te kwellen. Zijn moeder steelt rijst, om haar kind te kunnen voeden. Dit wordt ontdekt en zij wordt voor Jeroen’s ogen neer geschopt. Ze moet een hele nacht en dag naakt in de schijnwerpers staan als straf. Hier breekt het moederbeeld. Op het moment dat zij haar kind het hardst nodig heeft, houdt hij op van haar te houden. Waarschijnlijk is haar zoontje de enige houvast geweest gedurende de kamp jaren, de tijd waarin hij voorgoed van haar vervreemd. Zijn walging van zijn moeder werkt door tot alle vrouwen. Wanneer hij de liefde bedrijft met Lisa denkt hij aan zijn moeder. Lisa en zijn moeder worden als het ware een. Iets wat hij begeert en iets waar hij een grote afkeer van heeft. Jeroen Brouwers zegt na het schrijven van een boek, de inhoud nooit meer te lezen. Als hij het eenmaal opgeschreven heeft, kan hij het vergeten. Ik hoop voor hem dat dit ook daadwerkelijk is gebeurd, want hij is degene die zijn moeder heeft verlaten en verraden in plaats van andersom. Trouw, 28 november 1981
Schrijven om niet meer te hoeven onthouden
Rob Schouten "Bezonken rood" van Jeroen Brouwers is het vervolg op "Het verzonkene" en maakt deel uit van Brouwers's [sic] autobiografie in romans. Het gaat dit keer vooral over de dood van zijn moeder en de tijd die hij met haar in een Jappenkamp heeft doorgebracht. Het is dus een rouwend en gruwelijk boek. Maar het is ook een verschrikkelijk goed boek waarin alles in elkaar grijpt zonder dat je als lezer verdwaalt. "Bezonken rood" van Jeroen Brouwers is geen boek voor critici. Het is namelijk een treffende bliksem en niet een schemerlicht. Het geeft zijn geheimen volledig prijs en alles is er helder in, je hoeft niet belezen op zoek te gaan naar vage motieven en versluierde betekenissen. Eigenlijk is het allemaal doodeenvoudig: Brouwers heeft een roman geschreven waarin zijn herinneringen aan het Jappenkamp Tjideng, waar hij als kleuter opgroeide, centraal staan, en een prachtig, verschrikkelijk en aangrijpend boek is het waarvan de koude rillingen je soms over de rug lopen. Hoe hij dat effect tot stand brengt lijkt wel van secundair belang, een soort onrecht jegens de de directheid van emoties die Brouwers oproept. Het gekke daarbij is dat het boek zich intussen uitstekend leent voor minutieuze analyse, voor een verslag van de literaire compositie, maar dat het er niet echt geschikt voor is. De literaire constructie is geen model of nagestreefd doel, maar resultaat in dit boek. Het schokeffect van "Bezonken rood" wordt teweeggebracht door de onbeschaamde eerlijkheid van de schrijver. Er is op zichzelf niets tegen oneerlijkheid in de zin van fictie in de letteren, er is wel iets tegen oneerlijke motieven om te schrijven. Toen Brouwers in zijn schotschrift "De nieuwe Revisor" te keer ging tegen de uitwassen van het neorealisme en de kliekjesgeest in de Nederlandse literatuur (kliekjes niet alleen in de zin van bij elkaar hokkende, en zich vermengende schrijvertjes, maar ook in die van het opmaken van overgeschoten voedsel, ouwe kost) streed hij eigenlijk tegen die oneerlijkheid, tegen penners die zonodig "literatuur" moeten schrijven, niet uit onontkoombaarheid, maar om er bij te horen en mooie vrouwen te bezitten. Díe oneerlijkheid is Brouwers zeer vreemd. Hij schrijft niet om de aandacht van een lezerspubliek te trekken, maar omdat hij niet anders kan. In "Bezonken rood" komt hij daar een paar keer op terug. Hij schrijft van zich af, en dat is vanzelf naar de lezer toe: "Wat ik geschreven heb, hoeft niet langer door mij te worden onthouden, het mag nu beweging veroorzaken in de bewustheden en onbewustheden van anderen." En elders heet het: "Een schrijver als ik leeft zijn leven twee keer, - de tweede keer wanneer hij onder woorden brengt wat hij de eerste keer heeft meegemaakt!" Bezweringsritueel
Brouwers' oeuvre, te beginnen met "Joris Ockeloen en het wachten" gaat zo langzamerhand op een Mahlersymfonie lijken, een bovenmenselijke poging om hoe dan ook de menselijke aanvechtigen en gevoelens hoe plat en laagbijdegronds ook, hoe verheven en hemels ook, op te roepen om ze zo tot zwijgen te brengen. Schrijven is hier in de meest letterlijke zin een bezweringsritueel. Wat maakt van "Bezonken rood" het tot nu toe aangrijpendste deel van dit werk? Het onderwerp? - "Bezonken rood" begint met de dood van Brouwers' moeder. Haar overlijden brengt hem in de dagen daarna zowel zijn verwaterd contact met haar in de jaren na de oorlog in herinnering, de "verbroken verbinding" als de tijd dat zij juist op elkaar aangewezen waren, in de gruwelijke barbarij van het Jappenkamp. Met dat laatste is Brouwers nu aan het tweede deel van zijn levensverhaal toe. Het eerste deel is zijn vorige roman "Het verzonkene", maar ook de eerder geschreven boeken "Joris Ockeloen en het wachten" en "Zonsopgangen boven zee" de latere delen van zijn autobiografie. Na de dood van zijn moeder zit ook een andere vrouw voortdurend in zijn herinnering. Liza, een oude geliefde. Om de liefde gaat het. Wat is liefde ? Wat gevoel? Liefde is tegelijk haat, en gevoel is evenzeer hardheid. Kortom, ze bestaan niet in onversneden vorm. Liza zou soms verkracht en onteerd moeten worden. Mevrouw Brouwers had misschien maar beter niet kunnen bestaan. Het schrijnende is dat Brouwers die tegenstrijdige gevoelens van liefde/haat niet verdoezelt maar prijsgeeft. Een paar maal laat hij de lezer goed merken dat het mensonterende gedrag van de commandant van het kamp hem wel degelijk heeft aangetast. En: heeft niet ook deze Japanner een moeder gehad? Waarheid "Bezonken rood" is een veelbewogen boek. Brouwers durft het aan om kitisch [sic] en sentimentaliteit in zijn werk toe te laten. Hij heeft de voorwaarde daartoe geschapen door het toe te geven en de waarheid te spreken. Er staan ook gruwelijke passages in: "Hij heft zijn stok naar mijn moeder op en ik hoor het zoefgeluid dat die stok veroorzaakt in de lucht voordat hij zo hard op mijn moeder neerkomt dat ik denk dat ze met die ene klap in tweeën is geslagen." "Het is of de Jappen met wapens bezig zijn mijn moeder door het asfalt heen in de grond te slaan." "Mijn moeder bloedt, daar waar ik met mijn kop als een straatklinker uit haar ben opgedoemd." "Vanaf dat moment ben ik verdwaald," zegt Brouwers. De schoonheid in zijn leven is stukgetrapt, bestaat niet meer. Het enige dat zijn bestaan nog echt zin geeft is dàt te boekstaven door het op te schrijven. Dat gedwongen zijn tot schrijven, het heilige vuur van Jeroen Brouwers, is wat mij betreft de kracht van al zijn boeken, en van dit boek wel in het bijzonder. Het kost, zoals gezegd, de lezer geen enkele moeite om het netwerk van "Bezonken rood" te ontrafelen. De procédés die Brouwers gebruikt zijn overduidelijk: herhaling en leidmotief. Herhaling zie je in de geregeld opduikende litanieën die het "verhaal" onderbreken: "Laat ons bidden", "Geheiligd zij uw naam", "Erbarm u onzer", in het terugkeren van het "Verkeerd verbonden"-motief (zijn oude moeder die opbelt en voordat haar zoon iets heeft kunnen zeggen met "verkeerd verbonden" ophangt). Symbolisch

Zonder zesde zintuig voelt men de symboliek van de passage waarin Brouwers na het horen van de dood van zijn moeder een tranquilizer slikt, en er een paar pillen in zijn schaamhaar blijven zitten, op de plaats waar hij, blijkt later, bij zijn moeder ooit rijstkorrels heeft gezien, nadat zij om een voor hem gestolen voorraadje rijst door de Jappen in elkaar was geslagen. Als hij zich zelf vergelijkt met een tot kikker betoverde prins, loopt dat vooruit op het later beschreven "kikkeren" in het Jappenkamp, een sadistisch bevel van hogerhand om voor straf een paar uur kwakend rond te springen. Maar Brouwers verschuilt zich niet in de vorm, in de literaire trucs, want die maken deel uit van zijn verhaal. Als je Brouwers op het schijnbaar terloops anticiperen van belangrijke gebeurtenissen verderop in het verhaal denkt te betrappen, is het goed te beseffen dat voor deze schrijver die twee keer leeft heden en verleden door elkaar lopen. Waar hij op vooruit loopt, is al gebeurd, daarom zit het in z'n kop. Het verleden gaat nooit over, wordt nooit troebel. Dat wil de titel zeggen. Het rood (van het bloed en van het Jappenkamp -de rode cirkel in de Japanse vlag) is bezonken, onoplosbaar, want het ligt zwaar op de bodem van de ziel. En wat het leven er ook aan kleurstoffen bij gooit, het blijft daar helder liggen. "Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt" is de belangrijkste zin uit "Bezonken rood". Alles werkt op de mens in, alles grijpt in elkaar, "nu eens verkwikkende, dan weer onverkwikkende geuren." Liefde, haat, heden en verleden. Liza en de moeder van Brouwers. En zo is ook de roman, op volstrekt natuurlijke wijze een baaierd van motieven en op elkaar betrokken passages. "Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt" moet ook de conclusie van deze kritiek zijn: "Bezonken rood" bestaat, want het raakt aan.