Uiterlijke beschrijving Het boek heeft negentig pagina’s en drieëntwintig korte hoofdstukken. Ze zijn niet genummerd maar hebben titels. Op pagina zes is vermeld dat dit boek is opgedragen aan de nagedachtenis van mijn ouders, Dave en Lotte, Bettie en Hans. Er is ook een motto aanwezig op pagina vijf. De omslag is niks bijzonders omdat alleen maar de titel en de naam van de schrijfster erop staan. Op de achterkant staat een tekst over de geschiedenis van het boek en een foto van Marga Minco. Samenvatting Als in 1940 de oorlog uitbreekt, vlucht de familie Minco uit Breda weg. Na een paar dagen keert de rust weer en men komt terug. Marga en haar broertje en zusje hadden het in hun jeugd in Breda vaak moeilijk. Ze werden uitgescholden en soms geconfronteerd met vreemde vooroordelen. Na de capitulatie (de overgave) gaat het leven zijn gewone gang. Vader is vol vertrouwen en gelooft, dat de Duitsers hun niets zullen doen. Hij is een vroom man en wil dat „de Joodse wetten en rituele gebruiken” gehandhaafd worden. De kinderen onttrekken zich er hoe langer hoe meer aan. In het eerste oorlogsjaar wordt Marga ziek en ze moet kuren in Utrecht. Haar ouders verhuizen intussen naar Amersfoort, waar ze gaan inwonen bij hun getrouwde zoon Dave en diens vrouw Lotte. Na een poosje is Marga zo ver hersteld, dat ze thuis mag nakuren. Ze trekt ook naar Amersfoort. In die tijd hebben de bezetters bepaald, dat alle Joden een gele ster moeten dragen. Vader komt thuis met een hele collectie sterren en moeder en de meisjes naaien deze op de kleren. Marga is niet zo handig met naald en draad en de ster komt er scheef op. Vader en Dave moeten zich laten keuren voor de werkkampen. De eerste heeft huiduitslag en wordt afgekeurd en de tweede neemt een drankje in, waardoor de dokter hem ongeschikt vindt. Het drankje heeft een nadelige uitwerking, maar na enige dagen is Dave weer hersteld. Mevrouw Zwagers is ermee begonnen het hele gezin te fotograferen. Moeder vindt, dat ze ook maar met het hele gezin op de foto moeten. Marga heeft weinig zin, maar toch gaan ze met z’n allen naar fotograaf Smelting. Als moeder op zekere middag naar mevrouw Zwagers gaat om haar de foto’s te laten zien, blijkt de hele familie te zijn ondergedoken. Op een dag komt er een telegram uit Amsterdam: Marga’s zuster Bettie en haar man zijn door een overvalwagen opgepikt. Enige tijd later komen bij Marga thuis ook oproepen om zich te melden. Het lijkt Dave wel avontuurlijk. Ze kopen rugzakken en voeren hun kleren met bont en flanel. Overal stoppen ze doosjes met vitaminen in en er worden drie kampeerbekers gekocht. Dave en Marga hoeven zich niet te melden, omdat ze van de dokter een attest krijgen. Lotte mag blijven om hen te verzorgen. Hun ouders moeten naar Amsterdam. Bij het afscheid is vader zeer optimistisch. Moeder denkt aan Bettie. Een paar mannen komen om de koffers en de kamer te verzegelen. Als hun ouders weg zijn, verbreken de kinderen het zegel van de kamer. Dave en Marga blijven zoveel mogelijk in bed. Op een dag komt Marga’s buurmeisje haar racket lenen. Ze krijgt allerlei spullen cadeau. Marga wil naar Amsterdam, waar haar ouders in de Sarpathistraat op kamers wonen. Ze haalt de ster van haar jas en begeeft ze zich op weg. Gedurende die reis zit ze in spanning, maar de tocht verloopt zonder ongelukken. Haar ouders zijn dolgelukkig haar weer te zien. Het Joodse rusthuis naast hen wordt een paar dagen later leeggehaald. Vader, moeder en Marga verbergen zich in het souterrain, van waaruit ze alleen voeten kunnen zien. Toch weten ze dat er iets afschuwelijks gebeurt. Nadat ze een dienst in de „sjoel” hebben bijgewoond, lopen ze met een kennis op, met wie ze praten over onderduiken. Vader wil liever nog even wachten. Tante Kaatje uit het oudeliedengesticht zal bij hen komen. Marga gaat inkopen doen aan de Weesperstraat. Ze wordt aangehouden door een dikke man, die een meisje blijkt te zoeken van haar leeftijd. Marga mag gaan en doet haar inkopen. Als ze thuis komt, hoort ze dat Tante Kaatje niet komt(„het hele gesticht is leeggehaald”). Als Marga in de Lepelstraat loopt, stopt daar juist een overvalwagen. Alle huizen worden leeggehaald. Een soldaat wil Marga ook meenemen, maar ze zegt dat ze niet in de Lepelstraat woont. De soldaat gaat met haar persoonsbewijs naar de commandant; na een poosje komt hij terug en Marga kan gaan. De volgende dag loopt ze weer door de Lepelstraat, die er uitgestorven bijligt. De winkel van de slager is leeg; er is een plank voor de deur getimmerd. Op een avond is Marga aan het tennissen. Ze slaat de bal over de schutting en als ze hem wil pakken, ontdekt ze dat er achter hun tuin een smalle geul is, waar ze zich best in kunnen verstoppen. Als ze met haar ouders thee zit te drinken, wordt er gebeld. Meteen zijn de mannen binnen. Marga moet de jassen halen. Ze vlucht ongemerkt het huis uit, de tuin in. Door het tuindeurtje en via de smalle geul komt ze op straat. Ze rent naar de Weteringschans, waar Dave en Lotte zijn ondergedoken. Daar is ze enige tijd veilig. Alle drie bleken ze hun haar, waardoor de mevrouw bij wie ze inwonen, achterdocht krijgt. Ze moeten hun huis verlaten en besluiten naar een adres in Utrecht gaan. Die nacht denkt Marga aan het Paasfeest, aan het verhaal over de uittocht uit Egypte, aan het eten van „het ongezuurde brood en het bittere kruid”. Voor de veiligheid zullen ze apart naar Utrecht reizen. Voor het vertrek gaan ze nog een keer samen naar de bioscoop. Als Marga op het afgesproken adres aankomt, heeft Dave al opgebeld. Lotte is bij de controle aangehouden en Dave zal zich bij haar voegen. In Utrecht hebben ze geen plaats voor Marga. Ze gaat terug naar Amsterdam, waar ze een kennis heeft. Wout wacht haar op het Amstel Station op. De volgende dag wordt ze opgehaald door oom Hannes, een boer uit de Haarlemmermeer. Op de boerderij van oom Hannes zijn al veel onderduikers; daarom wordt Marga naar een landarbeidersgezin gebracht. Daar hebben ze geen bed voor haar. Ze moet bij de vrouw slapen, terwijl de man zich tussen de jongens voegt. Op een dag roeit ze naar Aalsmeer, waar ze in een café bij het station een afspraak met Wout heeft. Hij heeft voor haar geïnformeerd; het enige wat hij kan zeggen is: „ze zijn doorgestuurd”. Marga’s geld raakt op en ze wil het arme gezin niet langer tot last zijn. Wout weet een adres voor haar in Heemstede. Hij heeft ook een nieuw persoonsbewijs voor haar, met een nieuwe naam. Ze leest de naam: „Het was of ik aan mezelf werd voorgesteld”. In Heemstede komt ze in een laag huis aan een smalle vaart.
Epiloog. Na de bevrijding bezoekt ze de broer van haar vader, die in Zeist woont. Omdat hij met een niet-joodse vrouw is getrouwd, hebben de bezetters hem met rust gelaten. Het lot van zijn broer heeft hem echter zeer aangegrepen en iedere dag staat hij bij de tramhalte op hem te wachten, hoewel hij ook bericht van het Rode Kruis heeft gehad. Hij heeft al jaren een pak en een paar schoenen voor zijn broer bewaard. Op een dag krijgt Marga bericht, dat haar oom is gestorven. Ze gaat naar Zeist en vindt het vreemd dat ze geen bekend gezicht ziet bij de tramhalte. Tante geeft haar het kostuum, maar ze wil het niet hebben, omdat ze er toch niets mee kan doen. Ze mist het geloof van haar oom: „Ze zouden nooit terug komen, mijn vader niet, mijn moeder niet, Bettie niet, noch Dave en Lotte”. Titel-(en ondertitel)verklaring De titel, Het bittere kruid, heeft te maken met dat ze in de oorlog heel weinig te eten hadden en als ze te eten hadden dat heel bitter zou smaken door de kruiden. De ondertitel de kleine kroniek vertelt sober en zakelijk de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog die Marga en haar familie hebben meegemaakt. Kroniek is een geschiedverhaal. De titel komt voor in het boek op pagina vijfenzestig. Er is ook een hoofdstuk vernoemd naar de titel vanaf pagina tweeënzestig t/m vijfenzestig, hoofdstuk zestien. Daarin is Marga net gevlucht uit Amsterdam. Ze gaat naar Dave en Lotte op de Weteringschans, maar na enkele dagen worden ze gedwongen om weg te gaan, ze gaan naar een adres in Utrecht. Motto en verklaring Er is één motto aanwezig. Er rijdt door mijn hoofd een trein
vol Joden, ik leg het verleden
als een wissel om... Bert Voeten. Omdat Marga de oorlog heeft meegemaakt heeft ze ook de Jodenhaat meegemaakt (ze is zelf een Jood). Zo heeft ze in haar gedachten een trein vol met Joden die naar de concentratiekampen worden vervoerd. Ze heeft haar gedachten nog vol van de oorlog maar dan bedenkt ze ineens dat ze het verleden maar moet laten rusten; ik leg het verleden als een wissel om. Dit motto is bedoeld als een herinnering aan de oorlog. Genre Het bittere kruid is een psychologische oorlogsroman. Het boek heeft ook een historische en realistische aard omdat het boek over vroeger in de Tweede Wereldoorlog gaat. Het verhaal is realistisch omdat Marga in het boek al haar familie kwijt raakt en dat kan ook echt gebeuren in oorlogen. Het is psychologisch omdat Marga er nog moeite mee heeft omdat ze al haar familie is kwijtgeraakt.
Idee, thema en motieven Idee :De aanleiding om dit boek te schrijven was, denk ik, om haar verdriet te verwerken. Thema :Het leven van de ik figuur wordt bepaald door angst, Onzekerheid en dood. Motieven: -oorlogservaringen -Jodenhaat Opbouw, structuur en spanning Het boek is in chronologische volgorde verteld. Het boek is een grote flashback waarin Marga schrijft wat ze vroeger heeft meegemaakt in haar schooltijd als Joods zijnde en waarom ze alles verkeerd deed tegenover gewone mensen. Het verhaal is aaneengesloten opgebouwd. Het is een verhaal dat draait om hetzelfde probleem en de hoofdpersoon treedt in bijna alle scènes op. In dit verhaal zit geen echte spanning. De oorlog is natuurlijk wel spannend, maar de schrijfster brengt het zo dat sommige gebeurtenissen allemaal wel meevallen. Toch ben je uiteindelijk wel benieuwd wie er allemaal het einde van de oorlog halen. Het verhaal begint tijdens het begin van de Tweede Wereldoorlog. „Het begon op een dag” zoals Marga schrijft. Je kunt ook zeggen dat het midden in het verhaal begint omdat daarvoor al het een en ander is gebeurd. Want de familie Minco is nadat de oorlog is uitgebroken in 1940 voor een paar dagen gevlucht. De schrijfster heeft een deel weggelaten, ze heeft niet vanaf het begin van de oorlog geschreven. Het einde is een gesloten einde: in het laatste deel, enige weken na de bevrijding, beseft Marga dat haar familie nooit terug zou keren en dat ze zonder hen verder moet. Personages Marga is de hoofdpersoon. Ze is erg onzeker en angstig, maar heeft een eigen wil, want ze wil perse naar haar ouders in Amsterdam toe terwijl ze eigenlijk thuis moet blijven. Ze neemt veel risico’s, bijv. ze haalt de ster van haar jas en reist met de trein mee, ze duikt onder als soldaten hun huis in Amsterdam invallen. Haar vader is een vroom man en wil dat „de Joodse wetten en rituele gebruiken” gehandhaafd worden. Haar moeder is als een „echte moeder”: bezorgd. Tijd Het verhaal speelt zich af in de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) en een tijdje na de oorlog (de epiloog). De verhaaltijd is ongeveer 5 jaar. Dit boek heeft een niet-continu tijdsverloop omdat de schrijfster onmogelijk alles heeft verteld. Ze heeft de minder belangrijke delen weggelaten, want je kunt geen boek schrijven met 90 blz. over een periode van vijf jaar als je alles wilt vertellen. Over de verteltijd heb ik ongeveer twee uur op zitten lezen. De verteltijd is korter dan de verhaaltijd. Dit verhaal is chronologisch geschreven, het verhaal is een grote flashback. De vertelster beschrijft achteraf wat er met haar is overkomen. De schrijfster kent de afloop al want ze heeft dit verhaal zelf meegemaakt. Dit heet vision par derrière. De ikpersoon in dit boek is een vertellend-ik. Perspectief en vertelsituatie Dit verhaal zie je door de ogen van de ikpersoon. De ik-vertelsituatie. De ikpersoon is Marga Minco. De Marga in het verhaal en de Marga als schrijfster kun je niet vergelijken als dezelfde persoon. Waarschijnlijk heeft Marga als schrijfster wel belevenissen en eigenschappen van haar en haar omgeving in het boek verwerkt. Zo krijgt het boek een autobiografisch karakter.
Ruimte Voordat de oorlog begon woonden Marga en haar familie in Breda. Tijdens het eerste oorlogsjaar moest Marga wegens ziekte kuren in het ziekenhuis in Utrecht, ondertussen verhuisden haar ouders naar Amersfoort daar gingen ze inwonen bij Dave en Lotte. Bettie en haar man wonen op dat moment in Amsterdam. Als de ouders van Marga oproepen krijgen moeten ze zich melden in Amsterdam, daar gaan ze op kamers wonen aan de Sarpathistraat. De rest blijft in Amersfoort, maar enige tijd later vertrekt ook Marga naar Amsterdam. Als het Joodse rusthuis naast hen wordt leeggehaald verbergen Marga en haar ouders zich in het souterrain. Als twee mannen een inval doen in hun huis rent Marga naar de Weteringschans, waar Dave en Lotte ondergedoken zijn. Als ze worden gedwongen hun huis te verlaten gaan ze naar een adres in Utrecht. Daar hadden ze geen plaats voor Marga en ze gaat terug naar Amsterdam, waar ze in de boerderij van oom Hannes in het Haarlemmermeer overnacht. Omdat ze daar geen plaats hebben gaat ze naar een landarbeidersgezin, ook daar is ze tot last dus ze vertrekt naar Heemstede naar een laag huis aan een smalle vaart. Na de bevrijding gaat ze nog op bezoek bij haar oom, de broer van haar vader, in Zeist. Er zijn veel ruimtebeschrijvingen aanwezig in dit boek, namen van straten (Sarpathistraat, Weteringschans), gestichten (Oudeliedengesticht, Joodse rusthuis), beschrijvingen (van huizen zoals het lage huis aan de smalle vaart) en namen van steden (Amersfoort, Amsterdam). De weersomstandigheden spelen in dit boek geen rol, er is wel een samenhang tussen het thema en de motieven. Een van de motieven is oorlogservaringen. Marga moet elke keer weer verhuizen van de ene stad naar de andere. Dit is noodzaak vanwege de oorlog: een oorlogservaring. Taalgebruik en stijl Het boek is vrij simpel geschreven, het zijn vaak korte zinnen zonder ongebruikelijke woorden. Er staan ongeveer evenveel dialogen als beschrijvingen in. Omdat dialoog veel met de beschrijvingen afwisselt is het zeker geen eentonig boek om te lezen, ook mede door de variërende woordkeuze. Het is ook heel persoonlijk verteld, daardoor is het een heel mooi boek geworden. Ze beschrijft heel goed haar gevoelens. Het is een heel serieus boek en daarin hoort ook geen humor in thuis. Het boek dateert ook uit de oorlog en daar valt niet over te lachen. Persoonlijke reactie Het onderwerp (thema) Het boek gaat over de lotgevallen van een Joods gezin in de Tweede Wereldoorlog met alle drama’s en gevolgen erbij. Het onderwerp is volkomen buiten mijn belevingswereld, ik heb nog nooit een oorlog meegemaakt en hoop het ook niet mee te maken. Het onderwerp is niet echt origineel omdat heel veel boeken gaan over de Tweede Wereldoorlog, maar daar maak je het boek niet minder mooi mee. Ik vond het een mooi boek omdat realistisch is geschreven en er werd niet zo langdradig over bepaalde onderwerpen geschreven. De gebeurtenissen (intrige, plot) Het boek bevat veel gebeurtenissen, eerst is Marga ziek, dan krijgen ze oproepen om zich te laten melden. Wat mij opvalt, is dat het vrijwel allemaal dramatische gebeurtenissen zijn. De gebeurtenissen zijn heel geloofwaardig want hoe dit boek verteld wordt is heel realistisch. In het boek is veel angst en onzekerheid tijdens de oorlog bij de mensen en dat is in het echt ook zo als je een oorlog meemaakt. De afloop van het boek is niet echt leuk. Ik had het liever anders gezien. Ik had wel verwacht dat Marga’s familie het einde van de oorlog niet zou halen. De bouw (compositie, structuur, samenhang) Het verhaal is niet moeilijk opgebouwd, het is goed te begrijpen vanaf het begin van het boek. De opbouw is begrijpelijk, ik zou het ook zo doen. De tijd verloopt zoals in werkelijkheid, het verhaal is een grote flashback die chronologisch verteld wordt. De personages

Ik raakte erg betrokken bij wat Marga en haar familie hebben meegemaakt. Marga heeft al haar familie verloren en daar wordt ze tot op de dag van vandaag nog mee geconfronteerd, daarbij heeft zo ook angstige tijden meegemaakt. Ik vind het heel erg wat zij heeft meegemaakt. De sympathiekste persoon vind ik Marga omdat ze bijv. aan haar buurmeisje haar racket uitleent en daarbij nog wat prulletjes van haarzelf cadeau geeft. Heel gul. De gedachten en de gevoelens hebben mij beïnvloed, ik ben anders gaan denken over de oorlog. Eerst dacht ik dat de oorlog niet zo heel erg was, dat mensen geen angst kenden en onzeker waren, omdat ik dacht dat als ze in hun huis bleven er niks kon gebeuren, maar nu denk ik er heel anders over. Je kunt zo worden opgepakt ook al denk je dat je veilig zit in je huis.- Het taalgebruik (stijl) Het verhaal bevat veel dialoog, meestal was de hoofdpersoon er bij betrokken. Het verhaal bevat ook veel beschrijvingen. Verdiepingopdrachten: Slotopdracht 13 van bladzijde 106 in het verwerkingsboek Laagland. 1 Beschrijvingsopdracht: Motivatie boekkeuze: Het boek zag er leuk uit en de tekst op de buitenkant deed vermoeden dat het een goed boek was. Vandaar dus de keuze. Eerste persoonlijke reactie: Mijn eerste persoonlijke reactie is dat ik het boek wel goed te lezen vond. Want er waren bijna geen moeilijke woorden. Samenvatting: Het boek gaat over een joods gezin dat de familie Minco heet. Marga,is de dochter van vader en moeder Minco en over Marga gaat het boek. Het boek laat zien hoe Marga van niemand hulp krijgt en ze er helemaal alleen voor staat. Maar niemand gelooft haar. Alleen haar leraar en ze vertelt hem alles. Ze heeft altijd dromen en dan gebeurt er iets erg zoals een verdwijning of een ziekte of een ongeluk. Het boek laat zien hoe Marga steeds wanhopiger wordt moet onderduiken voor de Duitsers. 2 Verdiepingopdracht (tekstbestudering) A: Het thema is Haar ervaringen als Jood, het thema is het leven van de ikfiguur wordt bepaald door angst, onzekerheid en de dood. De voorbeelden zijn dat ze overal wordt uitgelachen omdat ze jood is (jodenhaat). Ze krijgt van niemand steun omdat ze joodse is. De belangrijkste motieven van dit boek zijn de eenzaamheid van Marga, ze voelt zich heel erg in de steek gelaten, vooral in het begin, omdat niemand haar helpt. En om mensen te laten zien hoe Jood zijn wordt ontvangen door de medemens en hoe er mee omgegaan wordt. Voorbeelden daarvan zijn dat haar tante niet naar haar toekomt, dat ze wordt aangehouden door de politie, dat ze een Jodenster op moet doen. Ook joden haat speelt een belangrijke rol in dit boek. Dat zelfde geldt voor de oorlogservaringen die ze op doet en de haat waarmee ze geconfronteerd wordt. B: Voordat de oorlog begon woonden Marga en haar familie in Breda. Tijdens het eerste oorlogsjaar moest Marga wegens ziekte kuren in het ziekenhuis in Utrecht, ondertussen verhuisden haar ouders naar Amersfoort daar gingen ze inwonen bij Dave en Lotte. Bettie en haar man wonen op dat moment in Amsterdam. Als de ouders van Marga op worden geroepen moeten ze zich melden in Amsterdam, daar gaan ze op kamers wonen aan de Sarpathistraat. De rest blijft in Amersfoort, maar enige tijd later vertrekt ook Marga naar Amsterdam. Als het Joodse rusthuis naast hen wordt leeggehaald verbergen Marga en haar ouders zich in het souterrain. Als twee mannen een inval doen in hun huis rent Marga naar de Weteringschans, waar Dave en Lotte ondergedoken zijn. Als ze worden gedwongen hun huis te verlaten gaan ze naar een adres in Utrecht. Daar hadden ze geen plaats voor Marga en ze gaat terug naar Amsterdam, waar ze in de boerderij van oom Hannes in het Haarlemmermeer overnacht. De school is het belangrijkst omdat ze daar wordt uitgelachen als bekend is geworden dat ze Jood is en omdat ze daar altijd tegen de leraar praat en omdat ze daar ontdenkt wie haar vrienden zijn. Ik denk niet dat er verband bestaat tussen de plaats en thematiek. Er zijn veel ruimtebeschrijvingen aanwezig in dit boek, namen van straten (Sarpathistraat, Weteringschans), gestichten (Oudeliedengesticht, Joodse rusthuis), beschrijvingen (van huizen zoals het lage huis aan de smalle vaart) en namen van steden (Amersfoort, Amsterdam).