Titel Het bittere kruid Schrijver De auteur van het boek is Marga Minco. Zij is geboren op 31 maart 1920 en heet officieel Sara Menco. Ze is de enige overlevende van de Tweede Wereld oorlog uit een Joods gezin. Ze was getrouwd met Bert Voeten, een schrijver/dichter. Veel van haar boeken gaan over oorlogservaringen en als ze niet direct met de oorlog te maken hebben, gaat het veelal over eenzaamheid en isolement. Titel Het Bittere Kruid. Voor dit boek ontving Marga Minco de Vijverbergprijs en het is vertaald in acht talen. De titel heeft betrekking op het eten van bittere kruiden wat een Joods gebruik is. Het wordt gegeten op Pesach, de Israëlische paasdagen. Hiermee herdenken zij de bevrijding uit Egypte van de Joden. En daarmee ook de bittere tijden die de joden meemaakten. Nu beleeft Marga Minco deze zelf. Ook heeft het kruid een lange nasmaak. Hiermee wordt bedoeld dat een lange nasmaak hebben van de oorlog.
Info Uitgeverij: Bert Bakker; Amsterdam
Jaar van uitgave: mei 1957(eerste druk) Druk: drieëndertigste (1989) Ondertitel: Een kleine Kroniek
Motto: "Er rijdt door mijn hoofd een trein vol joden, ik leg het verleden als een wissel om…."(Bert Voeten) Genre: Een novelle, omdat het een dun boek is, met 90 pagina's. Daarbij komen er weinig personen in het verhaal voor en is de verhaallijn makkelijk te volgen. Verder is de hoofdpersoon niet echt emotioneel uitgewerkt. Subgenre: Het is een oorlogsnovelle, want het hele boek speelt in de oorlog en daar draait ook
alles om. Samenvatting Marga komt met haar ouders terug in Breda, nadat ze waren gevlucht voor de Duitsers. Haar vader vindt het nog niet nodig om voor de Duitsers onder te duiken, omdat hij denkt dat het zo'n vaart niet zal lopen. Vroeger al was Marga lastig gevallen door kinderen omdat ze joods was, en ook kon ze herinneren dat er altijd afstandelijk en bang werd gedaan als ze bijvoorbeeld iemand uitnodigde om naar binnen te komen. Ze vindt het ook moeilijk dat alles onder de bezetting verboden was. Toen Marga het eerste jaar van de oorlog ziek werd, verhuisde de familie naar Amersfoort en trokken bij haar broer Dave en zijn vrouw Lotte gingen inwonen. Marga moest kuren ondergaan in het ziekenhuis. Op een dag komt vader thuis met de sterren die goed worden ontvangen door iedereen. Vader en Dave krijgen een oproep voor het werkkamp, maar worden beide afgekeurd, omdat vader huidaandoeningen heeft en Dave iets uit een flesje heeft genomen dat hem ziek maakte. Een niet-joods buurmeisje neemt, bij een bezoek om een tennisracket een heleboel van Marga's spullen mee, omdat zij ze mooi vindt en Marga zegt dat ze ze mee mag nemen, want zij zal er waarschijnlijk toch geen gebruik van maken als ze weggaat. Om hen heen duiken steeds meer mensen onder. Toch wil vader nog niet onderduiken, ondanks dat er wel razzia's worden gehouden. Ook Bettie wordt door de razzia's opgepakt. Als Marga, Dave en Lotte een oproep krijgen, komen ze daar onderuit door de dokter een attest achtergelaten had voor Marga en Dave. Lotte mocht blijven om Marga en Dave te verzorgen. Marga's ouders moesten in een ghetto in Amsterdam gaan wonen, omdat ze over de vijftig waren. Op een dag heeft Marga genoeg van het rondlopen in haar pyjama de hele dag. Ze gaat met de trein, wat zeer gevaarlijk was, naar Amsterdam om haar ouders op te zoeken. Veel mensen om hen heen duiken onder, maar de familie van Marga nog steeds niet omdat ze er het geld niet voor hebben en omdat vader optimistisch blijft en hoopt dat het misschien niet nodig zou zijn. Dave en Lotte wonen inmiddels ook in Amsterdam en naar hen gaat ze als haar ouders op een avond door de Duitsers worden opgepakt en zij nog net door de achterdeur kan ontglippen. Omdat haar identiteitspas in handen was gekomen van de Duitsers ( hij zat nog in haar jas, die ze in het huis van haar ouders had moeten laten hangen) onderging Marga een metamorfose; haar haar werd gebleekt. Toch besluiten ze om naar Utrecht te gaan om daar onder te duiken, maar op het station worden Lotte en Dave opgepakt. Marga redt het naar Utrecht, maar kan niet bij het onderduikadres terecht. Ze gaat weer terug naar Amsterdam en wordt daar door een jongen, Wout, geholpen met een ander adres te zoeken. Omdat er of weinig plaats was, of omdat ze moest betalen en haar geld opraakte, moest Marga een aantal keren van onderduikadres wisselen. Tot na de oorlog verblijft ze in Heemstede. Na de oorlog gaat ze haar oom en tante opzoeken in Zeist. Zij zijn niet opgepakt omdat haar tante Nederlands was. Haar oom kon nog steeds niet begrijpen dat zijn familie allemaal dood was en ging ook elke dag naar de tramhalte om te kijken of ze niet toevallig langs kwamen. Toen haar oom gestorven was en Marga haar tante nog eens op ging zoeken zag ze ook de tramhalte waar hij altijd had gezeten. Alleen zij beseft wel dat noch haar ouders noch Bettie, Dave of Lotte terug zouden komen. De tijd De tijd die in het boek verloopt is vanaf het begin van de oorlog tot na de oorlog, dus ongeveer vijf jaar. Het verhaal is chronologisch verteld, omdat alle gebeurtenissen elkaar opvolgen. Er zitten wel gedachten van Marga in. Dan denkt ze vooral terug aan de dingen die in haar jeugd gebeurd zijn, zoals het bijna zien verdrinken van haar zus Bettie of het gepest als ze door de Kloosterstraat moest lopen, waarin veel kinderen waren die haar pestten omdat ze Joods was. Dit zijn flash -backs. De verteltijd is korter dan de vertelde tijd. Ik had ongeveer 3½ uur nodig om het boek te lezen, maar in het boek verstrijkt er 5 jaar. Er zitten verschillende tijdssprongen in, want niet elke gebeurtenis in die 5 jaar wordt verteld. Ik denk dat het beste voorbeeld de sprong van het einde van het boek naar de epiloog is, want dan is de oorlog ineens afgelopen. Ook is er wel sprake van tijdsversnelling, omdat niet alles uitvoerig beschreven wordt. Als voorbeeld zijn dat de verhuizingen van Breda naar Amersfoort of de keuringen die vader en Dave krijgen voor het werkkamp. Ook zijn er in het boek vertragingen door de gedachten die door Marga's hoofd gaan. Als ze door de man in de Lepelstraat wordt aangehouden bijvoorbeeld beschrijft ze hoe deze man eruit ziet en daardoor krijg je niet echt een doorlopend verhaal.
Verhaalbegin en verhaaleinde Het verhaal begint met actie en informatie want er wordt gelijk geopend met een gesprek. Daarna wordt wel verteld dat de hele stad had moeten evacueren en dat vormt de informatie, omdat je dan gelijk weet dat de oorlog al aan de gang is. Het einde is een gesloten einde. Je komt te weten hoe het is afgelopen met Marga, dat 'goed' is gegaan en dat zij niet opgepakt is en er wordt ook gezegd dat Marga geen hoop meer heeft dat haar ouders en andere familie ooit nog terug zal komen. Dat is het einde van het verhaal. De ruimte Het verhaal speelt zich op verschillende plaatsen af. Als eerste in het huis in Breda, dan in het huis van Dave en Lotte in Amersfoort. Als Marga naar haar ouders in Amsterdam gaat speelt het zich in Amsterdam af. Dan zijn er dan nog de verschillende onderduikadressen zoals in Utrecht, net buiten Amsterdam en Heemstede en tenslotte in Zeist bij Marga's oom en tante. Sommige van de huizen, bijvoorbeeld in Amsterdam, worden beschreven. De ruimte is vooral ondersteunend gebruikt. Alles wordt sober en triest beschreven en dat was het ook in de oorlog. Ook het huis, dat symbool staat voor veiligheid, verliest haar functie, omdat er in de oorlog voor Joden niets veilig was. Ze konden elk moment opgepakt worden door de Duitsers. Spanning De spanning in het boek wordt opgebouwd door de lezer op te zadelen met een vraag: Lukt het de familie van Marga Minco om uit de handen van de Duitsers te blijven? En als de familie opgepakt is gaat het over in: Zal het Marga lukken om niet opgepakt te worden? Ook wordt de spanning in het verhaal opgebouwd door vertragingen. Bijvoorbeeld als er mensen in de Lepelstraat worden opgepakt en Marga ook bijna moet instappen. Een ander voorbeeld is als de familie in Amsterdam wordt opgepakt, maar Marga nog net via de tuindeur kan ontsnappen. Er wordt zoveel omheen verteld van de situatie die er op dat moment speelt (uiterlijk van mensen e.d.) dat je daardoor een vertraagde werking krijgt, omdat je de dialogen op deze manier niet direct kan volgen. Toch wil je zo snel mogelijk te weten komen wat er gaat gebeuren. Door de omgeving en personen goed te beschrijven bouwt de schrijfster ook spanning op. Ze beschrijft namelijk precies hoe de Duitsers eruit zagen en hoe ze zich gedroegen. Omdat ze zo star en bevelend waren (ze worden dan ook beschreven als tinnen soldaatjes) gaf dat een nare situatie was en het verhaal spannend maakte. Verhaalfiguren Marga: Marga is een hoofdpersoon. Je kan je in haar situatie inleven en ze heeft namelijk rechtstreeks te maken met het probleem van de Jodenvervolging. Doordat het een autobiografie is, is het dus door Marga geschreven en gaat het hele boek over haar en krijgt zij de meeste aandacht. Daarbij is Marga een karakter, omdat ze in het boek ouder en wijzer wordt. Ze leert namelijk dat de Duitsers wel gevaarlijk zijn, terwijl ze aan het begin van het boek, net als haar vader, er vrij optimistisch was en niet bang. Ook is Marga angstig voor de Duitsers en voelt ze zich schuldig als ze haar ouders heeft achtergelaten. Vader: achtergrondpersoon, hij geeft diepte aan de hoofdpersoon door haar te beïnvloeden met zijn positieve kijk op de oorlog, verder is hij een type, want je weet alleen maar van hem dat hij optimistisch is. Hij is ook niet uitgebreid beschreven. Moeder: zij is een achtergrondpersoon, je kan namelijk niet met haar gevoelens meelezen en ze krijgt niet zoveel aandacht. Doordat je maar een eigenschap van haar te weten komt, dat ze zorgzaam en bezorgt is, is de moeder een type. Dave: dit is de broer van Marga. Hij is een achtergrondfiguur. Ook zijn gevoelens zie je niet echt en je weet eigenlijk alleen dat hij een dappere jongen was, omdat hij dat drankje nam voordat hij naar de keuring voor het werkkamp moest, en dus is hij daarbij een type. Lotte: Marga kan het goed met Lotte vinden. Lotte is de vrouw van Dave. Ze wordt niet uitgebreid beschreven en ze is dan ook een type. De enige karaktereigenschap die je van haar te weten komt is dat ze net als de moeder van Marga een zorgzaam type is. Ze is ook een achtergrondfiguur. Ze krijgt namelijk haast geen aandacht, je kan je niet in haar inleven en ze heeft niet rechtstreeks te maken met het probleem. Bettie: Bettie is de een jaar oudere zus van Marga en een type. Je weet namelijk alleen dat ze dapper was. Als voorbeeld kan ik daar de Kloosterlaan van geven. Bettie liep altijd gewoon door als er kinderen stonden die hun eventueel konden gaan pesten. Ook is zij een achtergrondfiguur, want ze geeft diepte aan de persoon, je ziet dat Marga vroeger niet zo sterk was (o.a. Ook de kloosterlaan) «Ieder achtergrond figuur is ook nog eens belangrijk voor de handeling, omdat Marga door het verdwijnen van haar familie ongelukkig en verdrietig wordt. Perspectief Het verhaal wordt verteld vanuit het ik-perspectief. Je leest met de gedachten van de 'ik' in het verhaal. Ook voel je haar gevoelens. Het is dus een 'ik-verhaal'. Je kan de naam van het ik- figuur niet opmaken uit het boek. Maar omdat het boek een waargebeurd verhaal en omdat het boek gaat over Marga's belevenissen in de Tweede Wereldoorlog is het ook een autobiografie.
Thema Het thema van het boek is: de problemen en angsten die de joden in de Tweede Wereldoorlog hebben gehad en hoe lang deze tijd nog zal nawerken in de periode die erna komt. Marga mag zich dan wel goed hebben gered uit de oorlog, ondanks de spanning en angst die ze heeft gehad en de gevaarlijke momenten dat ze bijna werd opgepakt, is de titel niet voor niets 'Het Bittere Kruid'. De dingen die ze heeft meegemaakt zullen nog lang een rol blijven spelen in haar leven. Ze zou nog lang pijn en verdriet kennen omdat ze eigenlijk zonder reden haar hele familie is kwijtgeraakt. Motieven Oorlog: Doordat het verhaal zich afspeelt in de oorlog wordt je er constant aan herinnerd en is het terugkerend. Dood: Dit maakte indruk. Om Marga heen worden veel mensen opgepakt, waaronder ook haar ouders, broer Dave, zus Bettie en de vrouw van Dave, Lotte. Joden- vervolging: De Duitsers die mensen oppakken, zoals de razzia's waarbij Bettie is opgepakt of die van de mensen in het bejaardenhuis of de Lepelstraat maakten een grote indruk, omdat het een eng idee is, dat er mensen op deze manier worden vermoord en eigenlijk zonder reden. Verboden: Door de Duitsers waren er een heleboel dingen verboden voor Joden, zoals het zwembad, badhuis, de parken en later ook het openbaar vervoer. Dit wordt in het boek duidelijk herhaald. Angst: Dit gevoel maakt zowel indruk als dat het herhaald wordt. Het is gek dat iemand bang is als hij in de trein zit om gepakt te worden door de Duitsers. En niet alleen als men in de trein zit, maar zelfs als je thuis zit, kunnen ze komen. Men voelde zich als Jood bang en was beroofd van zijn vrijheid. Waardering Over het algemeen vind ik het leuk om boeken te lezen over mensen die in een oorlog zitten, omdat ik dan iets te weten kom over hoe men zich dan voelt en wat voor problemen er zich dan voordoen. Dat is voor mij heel vreemd, omdat ik (gelukkig) nog nooit een oorlog heb meegemaakt. Daarom ook nodigde het boek mij uit om te lezen. Daarbij leek ons het boek in de groep het leukst, ook omdat het een heel bekend boek is. Van het boek heb ik denk ik toch nog wel iets geleerd, omdat het nu uit het perspectief van een Jood is geschreven. Dit is anders dan de boeken die ik heb gelezen over de Tweede Wereld oorlog (bv. Oorlog zonder vrienden of Oorlogswinter) Het boek was dan ook erg wel aangrijpend omdat je direct leest hoeveel angst de Joden gekend moeten hebben en ook omdat je weet dat het verhaal echt gebeurd is omdat het een autobiografie is. Inleven in de hoofdpersoon was niet zo moeilijk, omdat het in de ik-persoon was geschreven. Dan kan ik me altijd sneller inleven in situaties die vreemd, ongebruikelijk, of onbekend zijn. Ik vond het boek niet echt voorspelbaar worden omdat je bijna nooit een aanwijzing had van wanneer er iets ging gebeuren. Als voorbeeld kan ik hier het ontruimen van het bejaardenhuis voor geven, dat kwam voor Marga (maar ook voor mij) heel onverwacht. Tevens is een ander voorbeeld als ze in de kelder in Amsterdam moeten schuilen voor de Duitsers, als Marga daar al aan het rondscharrelen is. Dan komen ineens haar vader en moeder naar beneden. Het boek was naar mijn idee niet echt spannend, ondanks dat er wel geprobeerd is de spanning op te bouwen door vertragingen en ruimtebeschrijving. Ik denk eigenlijk dat de spanning die er in een normaal boek zou zitten nu niet echt op zijn plaats is maar dat je de spanning nu anders voelt. Wel had ik het gevoel dat ik het heel snel uit wilde lezen, dus de spanning maken door de lezer een antwoord te laten zoeken is goed gelukt. Daarbij was het boek eng, of luguber, door de manier waarop de familie Minco eerst met de Duitsers omgingen. Door bijvoorbeeld die sterren te ontvangen alsof het cadeautjes waren. Iets anders engs vond ik het stukje dat het dochtertje van de buren langs komt voor een tennisracket en dat ze gelijk de hele kamer van Marga gaat leeghalen. En dat Marga het ook nog allemaal toestaat. Ook was het boek makkelijk te lezen omdat het zo makkelijk was. Er stonden geen moeilijke, lange zinnen in en als er Joodse woorden in werden gebruikt, stonden ze achterin uitgelegd. Daarbij was het boek aangenaam, want het was niet dik, het had maar 90 pagina's. Het boek had een mooie afloop. De epiloog erachter vond ik heel mooi, omdat je dan weet hoe het echt is afgelopen met Marga, hoe ze zich voelt en hoe hopeloos ze is over de terugkomst van haar vader, moeder, broer en zijn vrouw. Je wist van te voren al hoe het boek ongeveer moest gaan aflopen, omdat als Marga in de handen van de Duitsers gekomen zou zijn, zou dit boek niet geschreven kunnen zijn. In het boek zat geen humor, maar dat vond ik dan ook niet zo vreemd, want dat hoort niet thuis in een boek waarin uitsluitend trieste dingen gebeuren. Ik vind het heel knap van Marga Minco dat ze haar ervaringen en gevoelens van de oorlog zo mooi in een boek kan verwerken en ik weet dan ook zeker dat de Vijverbergprijs voor dit boek zeker op zijn plaats is.