Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2011
• 256 pagina's
• Uitgeverij: Querido

Flaptekst

Eerste zin

Samenvatting

Heden 2010: Mati (een zestiger) heeft een moeder (Hanna) die in Emmeloord in het verpleegtehuis legt. Ze is geopereerd en zal niet al te lang meer leven. In het eerste hoofdstuk gaat ze de moeder (die wat snibbig op de lezer overkomt) bezoeken. De moeder staat op het punt 91 jaar te worden. Wanneer Mati die dag een muziekband bij het tehuis van haar moeder hoort voorbijtrekken, krijgen we al meteen te maken met de flashback van een dag uit het verleden (in Amsterdam) waarop het gezin met de “ muziek mee moest.” Later die dag zingt ze met haar moeder de Zuiderzeeballade (verwijzing naar de titel). 

Ze bezoekt daarna de woning van haar moeder in Amsterdam en ziet dat het huis een puinzooi is. Haar moeder was eigenlijk de laatste jaren een beetje verwaarloosd.

Via weer een flashback komt de lezer te weten dat de verhouding tussen Mati’s ouders een groot deel van die tijd niet goed was. Het lijkt erop alsof ze iets meer gecharmeerd was van haar vader dan van haar moeder. Later wordt duidelijker waarom dat zo was. 

Vervolgens komt er een hoofdstuk over de ouders van Maarten: eerst was er het eenvoudige meisje Pi dat lerares mocht worden. Ook vader Teun was in het onderwijs werkzaam en door zijn zussen werd hij aan Pi gekoppeld. Het was een geregeld huwelijk en dat liep niet zo heel goed. Ze krijgen een kind Maarten. Maar er is een duidelijke verwijdering tussen Pi en Teun. Ze betrapt hem een keer na schooltijd met een kwekeling aan wie hij poëzie uitlegt.

Hanna maakt duidelijk aan Mati dat ze haar 91^e verjaardag thuis wil vieren, maar dat is vanwege de puinzooi eigenlijk niet goed mogelijk. Haar moeder moet naar huis vervoerd worden met een rolstoel en Mati wil haar Amsterdamse Marokkaanse buurman vragen om dat tegen die tijd voor haar te regelen. Mati is bij toeval ook lid van een kroegkoor geworden, dat volksliedjes ten gehore brengt. Zo komt ze in aanraking met een kroegbaas die weer wat afweet van de vader van Hanna die advocaat was en in de oorlog Portugese Joden heeft verdedigd en gevrijwaard van deportatie. Hanna vindt het raar dat haar vader soms gebruik maakt van Duitsers om vrijstellingen te regelen, maar haar vader is van mening dat er goede Duitsers en slechte Nederlanders zijn.

Wanneer Mati opnieuw het huis van Hanna bezoekt, krijgt ze weer herinneringen aan vroeger. Ze heeft zelfs fantasieën over haar vader. Eerst wil ze veel herinneringen bewaren, maar later besluit ze een opkoper alles te laten weghalen. Ze bezoekt haar nog levende, krasse vader op, samen met haar dochter. Maarten is 94 jaar. Ze wil hem vertellen dat haar moeder, zijn ex-vrouw ziek is. Dat is blijkbaar een aanzet voor een nieuwe flashback.

In het daarop volgende hoofdstuk lezen we dat Maarten aan het begin van de oorlog bij de vuurlinie aan de Grebbeberg moest vechten. Hij is dan al verliefd op Hanna en het is hem wel een belofte aan de Hemelse Heer waard als hij zonder gewond te raken bij Hanna zal kunnen terugkeren. Hij heeft haar daarvoor ontmoet tijdens een studieconferentie Latijn. Op aanraden van Hanna’s vader maakt Maarten wat meer werk van Hanna, maar tijdens de eerste oorlogsjaren is er geen sprake van trouwen. Ze zijn verloofd en Hanna is eigenlijk maar een preuts meisje dat van seks helemaal nog niets wil weten. Vader Slincke spoort Maarten aan. Symbolisch voor de verhouding is dat Hanna in de oorlog meer oog heeft voor een drijvende bloemkool in de gracht dan voor Maartens geflikflooi. Wanneer ze later echter een woning (etage) krijgen toegewezen, kan er wel getrouwd worden. Vader Slincke betaalt het diner van de bruiloft. Marina (oudste dochter) wordt nog net tijdens de oorlog geboren, maar het is Hongerwinter en oma Pi komt uit Zeeland eten brengen voor het Amsterdamse gezin. In de laatste oorlogsjaren wordt het gymnasium waaraan Maarten verbonden is gesloten en moet hij min of meer onderduiken, want zijn vrijstelling wegens onmisbaarheid als docent vervalt.

Na de oorlog moet hij naar Arnhem om in regeringsdienst een en ander uit te zoeken voor de Indische kwestie. Hij hoeft nog niet naar Nederlands-Indië. Intussen wordt Mati geboren. Pi reist naar Amsterdam om haar schoondochter te helpen, maar Hanna doet erg onvriendelijk tegen haar. Hanna krijgt kuren en doet vreemde dingen met haar kinderen, die ze soms zo maar ergens naar toe brengt. De huisarts vindt dat Maarten maar zoveel mogelijk kinderen moet maken en inderdaad komt er een derde kind, de jongen Benny. Illustratief voor die tijd zijn de opvattingen van de huisarts: vrouwen hebben weinig te vertellen en hoeven vooral geen plezier aan seks te beleven. Dat kan natuurlijk niet goed gaan in zo’n huwelijk en Hanna wordt depressief in een kliniek opgenomen. Uiteindelijk krijgt ze ook elektroshocks toegediend. Volgens vader zijn die pijnloos en volgens Hanna juist erg pijnlijk. Dat is een reden voor de oudste zus Marina om Mati en zichzelf een experiment te laten ondergaan met het stoppen van hun vingers in het stopcontact. Marina doet wel meer vreemde dingen: ze laat bijvoorbeeld Mati urine proeven. Vader Maarten heeft zo zijn twijfels gekregen.

Heden 2010: In het verpleegtehuis maakt Hanna kennis met een aardige Iraanse verpleegkundige, die zelfs Iraans eten voor haar meeneemt. De dominese uit het verpleegtehuis wil alvast de begrafenisdienst voorbereiden, maar Mati weigert dat. Ze weet echt wel wat haar moeder op haar begrafenis wil horen zingen en spelen. Dat weet ze nog uit de tijd toen ze naar de kerk ging (bijvoorbeeld tijdens de Watersnoodramp in 1953) Hanna was Gereformeerd en Maarten Hervormd en Hanna laat al merken dat ze na de scheiding weer terug zal keren tot het geloof van de Gereformeerden. De Hervormden zijn veel te zwaar voor haar. 

Op advies van vader Slincke gaat Maarten een tijdje naar Indonesië, om daar te werken voor de Nederlandse regering in de rechtszaak tegen/voor de Molukkers. Maarten is namelijk ook advocaat geworden. Het huwelijk tussen Maarten en Hanna blijft slecht gaan en Benny vindt op een zeker moment op een geheime plek een foto van zijn vader met een jonge vrouw in Parijs. Er komt een scheiding en de kinderen worden ondervraagd door de kinderrechter, die wil weten wat er met de kinderen moet gebeuren. Vader wil namelijk de voogdij over de kinderen. Marina gaat later met haar vader mee: ze heeft een vrolijke stiefmoeder en doet daarover verslag aan haar zusje Mati en broertje Benny. De muziekstijlen veranderen in de tijd en Marina vertelt erover aan haar zus en broer.

Mati vertelt de lezer nog over een mislukt avontuur naar Londen. Hanna is via de kerk met kinderen uitgenodigd door een zwarte man Sam. Maar wanneer hij zegt dat hij met haar wil slapen, neemt ze meteen de kuierlatten en komt er van de reis nauwelijks iets terecht.

Heden: Hanna wil uit het verpleegtehuis naar huis terug. De laatste maanden wil ze dan continue verpleging, maar Mati en Marina vinden dat dit niet kan. Misschien zou de Iraanse verpleegster met haar mee kunnen gaan, maar het komt er niet van.

In het laatste hoofdstuk maakt Mati met haar kroegkoor het jaarlijkse uitstapje. Deze keer is het reisje naar Emmeloord en ze gaan optreden in het verpleegtehuis van Hanna. Mati wist er niets van. Het is de bedoeling dat Hanna komt luisteren naar de opvoering. Die doet eerst kattig, maar later komt ze toch naar de recreatiezaal. Natuurlijk wordt aan het einde de “ Zuiderzeeballade” gezongen. Hanna komt uit haar stoel en gaat mee dirigeren. Aan het einde valt ze neer, maar ze is niet dood. Gelukzalig kijkt ze naar de het koor dat nog een keer het refrein van het lied zingt.

Thematiek

Moeder-dochterrelatie

Het lijkt erop alsof Karlijn Stoffels met \"Zuiderzeeballade\" een boek over een moeder-dochterverhouding heeft willen schrijven: een afrekening met vroeger. Mati heeft niet zo’n goede verhouding met haar moeder. Ook wanneer de laatste 90 jaar is, vindt ze het nog moeilijk om alles te accepteren van de oudere vrouw. Mati doet voorkomen alsof ze een betere verhouding met haar vader Maarten heeft gehad. Nou is het natuurlijk denkbaar dat de verhouding tussen Mati en haar moeder minder goed was in het verleden. Het huwelijk tussen haar vader en moeder was niet goed: er was min of meer sprake van een verstandshuwelijk, zoals dat ook al het geval was bij de ouders van Maarten.

Motieven

Huwelijkssleur

Wanneer Maarten na de oorlog ook nog naar Nederlands-Indië moet vertrekken, gaat het helemaal fout. Ook seksueel gezien gaat het in de twee uitvoeriger beschreven huwelijken niet zo goed. Bij Pi en Teun is dat al het geval en ook bij Maarten en Hanna is het bedplezier niet al te groot. Hanna is vrijwel frigide en heeft in de oorlog meer oog voor een bloemkool in de gracht dan voor Maartens verlangen naar seks. Tenslotte wordt Hanna depressief, doet vreemde dingen met de kinderen en krijgt tenslotte elektroschokken toegediend. Wel aardig is dan het fragment waarin Marina en Mati gaan experimenteren met elektriciteit en stopcontacten. Ook Mati is gescheiden.

Wo ii: nasleep en verwerking

Een deel van het verhaal speelt zich af in de Tweede Wereldoorlog.

Titelverklaring

“Zuiderzeeballade” verwijst naar de in het begin afgedrukte tekst ( + muziekbladen en -noten) van het bekende lied “ De Zuiderzeeballade”, ooit gezongen door Sylvain Poons. De beginregels luiden: “ Opa, kijk ik vond op zolder, een foto van een oude boot…..”
Dit lied speelt een belangrijke rol in de roman. Zo zijn bijvoorbeeld alle hoofdstukken een deel van de tekst van deze ballade die de Zuiderzee verheerlijkte uit de tijd dat er nog geen Afsluitdijk was. Het water is daarna vaste grond geworden. Zowel in hoofdstuk 2 als in het laatste hoofdstuk, waarin de dochter Mati het lied voor haar moeder met haar koor zingt, wordt letterlijk naar deze ballade verwezen. Het boek wordt ermee afgesloten. De laatste regel van het boek is ook de laatste regel van de ballade “De oogst is rijp".

De tekst van de ballade zelf wordt in een bijlage hieronder afgedrukt.

Structuur & perspectief

Alle hoofdstukken van deze roman dragen een titel die direct afkomstig is van een tekstregel uit de oorspronkelijke “Zuiderzeeballade,”

Enkele voorbeelden van hoofdstuktitels zijn:
- Emmeloord 
- Ikke was de kapitein
- Dat is een gelukkie
- We gaan boord
- Daar is de haven 
Dat is op zich een originele manier om een roman op te bouwen. De hoofdstukken worden niet chronologisch gepresenteerd. Het verhaal van de roman begint in het heden (2010?) wanneer dochter Mati een bezoek brengt aan haar 90-jarige moeder Hanna die in een verpleegtehuis ligt en nog maar enkele maanden te leven heeft. Op een nogal geforceerde manier wordt daarna steeds teruggeblikt naar het verleden, waarbij de flashbacks opzichtig worden aangekondigd. Een aantal van deze flashbacks lijken vrij nuttig voor het verhaal, namelijk de geschiedenis van de ouders van Mati, Maarten en Hanna. Wanneer er in enkele hoofdstukken ook nog wordt verteld over de voorouders, is er m.i. niet meer sprake van een toegevoegde waarde. Het zijn ook hoofdstukken zonder enige literaire spanning. 
Herhaaldelijk wordt het verhaal in het verhaalheden (het bezoek aan moeder Hanna) afgewisseld met flashbacks. Daar wijzigt ook meteen het perspectief, want Mati kan sommige passages nooit weten. 
Als geheel kun je stellen dat “Zuiderzeeballade” een soort mozaïekstructuur heeft.

Mati is een van de vertelfiguren in de roman. Ze bezoekt in het eerste hoofdstuk haar moeder die ernstig ziek is (maar wel 90 jaar is) Dan moet ze terugdenken aan het verleden (vooral haar eigen jeugd) Wanneer ze de huizen van haar moeder (in Zwartsluis maar ook in Amsterdam) leeg wil laten halen, stoot ze op foto’s (net als in de ballade van de Zuiderzee) en dan gaat de geschiedenis terug naar het verleden. Mati vertelt niet in de ik-vorm, maar ze doet het als een personale verteller.

Omdat Mati zelf niet bij de stukken uit het verleden geweest kan zijn (passages die namelijk voor haar geboorte spelen) komt er een onzichtbare alwetende verteller in de roman. 
Deze passages over de voorouders zijn zeker niet de sterkste van de roman.

Decor

De belangrijkste passages van het verleden van Mati’s ouders spelen zich ongeveer af van vlak voor de Tweede Wereldoorlog, tijdens de oorlog en na de Bezetting tot op het moment dat de pubers horen dat hun ouders gaan scheiden.
In de tekst vertelt Maarten dat hij Hanna heeft ontmoet toen ze 21 jaar was en dat was vlak voor de Tweede Wereldoorlog. In het eigentijdse deel vertelt Hanna dat ze 91 jaar wordt. Dat houdt in dat het belangrijkste deel van het verhaal speelt van 1939 tot 2010. Het verhaalheden (de ziekte van de 90-jarige Hanna) speelt zich dus af in de 21e eeuw.
Er zijn enkele hoofdstukken die aan 1940 voorafgaan, nl. de ontmoeting tussen Teun en Pi, de ouders van Hanna. Er gaat zelfs een hoofdstuk over de overgrootouders van Mati. Dat is m.i. een hoofdstuk dat zeker achterwege had kunnen blijven. Het maakt de tijdlagen nog ondoorzichtiger.

Hanna ligt in Emmeloord in het verpleegtehuis. Emmeloord komt in de tekst van de “ Zuiderzeeballade.” voor. Hanna’s grootouders (Teun en Pi) hebben echter hun hele leven gewoond in Zeeland. Maarten de Bruyne gaat na de oorlog met Hanna Slincke wonen in Amsterdam. Daar wonen ze een groot gedeelte van hun leven. (Marina, Mati en Benny en Hanna) Op een zeker moment besluit Hanna te verhuizen naar een ander deel van Nederland. (Zwartsluis) Daar heeft ze ook een woning die Mati moet leegruimen.

Beoordeling

Hoewel de structuur van de roman (de verdeling in hoofdstukken met stukjes tekst van het bekende lied) wel aardig is gevonden, is Zuiderzeeballade geen al te sterke roman. Er zit weinig spanning in het verhaal. De stijl van het verhaal is hier en daar wat oubollig en de humor die in enkele dialogen wordt gestopt, is flauw. 
Bovendien blijven zaken onvermeld, waarover de lezer waarschijnlijk wel meer wil weten. Ik denk daarom dat Zuiderzeeballade geen aantrekkelijke roman voor scholieren is. Er gebeurt nu eenmaal gewoon te weinig in de roman. 
Karlijn Stoffels schreef voorheen kinderboeken en “Zuiderzeeballade” is een debuutroman voor volwassenen. In een interview met Boek Magazine van maart/april 2011 spreekt de schrijfster de vrees uit dat haar boek zal worden neergesabeld door de recensenten. Ik vrees voor haar dat ze gelijk krijgt.

Bronnen

Website van de schrijfster

http://www.karlijnstoffels.com/